Saseta batailoiko gudari batek bertsotan jaso zuen faxistek euskal presoak Santoñatik trenez eraman zituztenekoa

Santoñako euskal presoak eta bidaia madarikatua

Imanol adiskideak emandako informazioaz baliaturik, honako artikulu modukoa idatzi dut. Gauza da 2001ean aita hil zitzaiola eta, berriki, aitak utzitako paperen artean, gerra garaiko erdal bertso sorta bat aurkitu duela. Berezia da, eta bi zatitan banatua. Literaturaren aldetik ez du balio handirik, baina testigantza gisa oso kontuan hartzekoa da, bertan Saseta batailoiko gudari batek azaltzen baititu faxistek, 1938ko udan, Duesoko kartzelatik Puerto de Santa Maria espetxe nagusira, Santoñan preso egindako euskal presoak trenez eraman zituzteneko kontuak, hogeita lau bertsotan. Bigarren bertso sorta batean, Gernikako bonbardaketaz aritzen da, beste hogeita lauko bertso sorta batez.

1. Santoñan preso hartutakoak

1937ko udaberrian, Bilbo eta Bizkaia osoa faxisten menpe erori zirelarik, Eusko Gudarostea Santoña aldera pasatu zen, zer egin ez zekitela. Zentzurik ba al zuen borrokan jarraitzeak, Hegoalde osoa jadanik Francoren armadaren atzaparretan zegoenean? Euskal gudariek, bederen, ez zioten zentzu handirik ikusten. Horrela, Eusko Alderdi Jeltzaleak aginduta, Eusko Gudarostearen hamabost batailoi bildu ziren Santoñan. 1937ko abuztuaren 24an, sekretupean, eta Vatikanoaren bitartekaritzaz, Juan Ajuriagerra Bizkai Buru Batzarreko buruzagi-lehenak Santoñako bake-hitzarmena deitu izan dena izenpetu zuen faxista espainolen laguntzaz borrokan ari ziren italiar boluntario faxisten buruekin.

Hitzarmenaren arabera, Eusko Gudarosteak errenditu eta Corpo Truppe Volontarie batailoi italiarrari armak eman behar zizkion. Faxista italiarrek, horren ordainez, gudarien bizitza errespetatu behar zuten, gerra-preso moduan harturik. Hitzarmenaren arabera, politikariak, funtzionarioak eta horrela nahi zuten ofizialak, berriz, itsasoz aterako ziren.

Abuztuaren 26an, zaurituak atera zituzten Baionatik etorritako itsasontzi batean, baina berehala, Mola espainiarrak ebakuazio hura moztu zuen, eta italiarrekin hitzartutakoa janez, Eusko Guradostea preso hartu eta gudariak El Dueso espetxean sartu zituen. Ondorio latzak izan ziren euskaldunentzat. Azarora bitarte, inolako bermerik gabeko epaiketak egin zizkieten; urriaren hasieran Gudarosteko 11.000 gudari gelditu ziren aske, 5.400 langile-batailoietara beharturik eraman zituzten, 5.600 kartzelan zituzten atxiki eta 510 heriotza-zigorrera kondenatu. Laster egin zituzten lehen fusilatzeak. Urriaren 4an, Manuel Egidazu Garai, Perezagua batailoi komunistako buruzagia fusilatu zuten. Urriaren 15ean hamalau gudari fusilatu zituzten Berria hondartzan eta urriaren 28an beste berrogeita bi gudari eta miliziano.

2. Bi gudari presoren nondik norakoak

Santoñako El Dueso kartzelan, preso izan ziren urte batez gudari eta miliziano asko, oso baldintza txarretan, eta bihozgabeko zaintzaileen esku. Horietako bi izan ziren Antton Anza Zubillaga (1912-2001), Imanol adiskidearen aita, eta Pedro Gonzalez Elorza (1910-2000) Saseta batailoiko gudari donostiarrak. Imanol semeak aditzera eman didanez, Antton aitak Donostiako defentsan parte hartu zuen, eta gerora Elgetako mendietan borrokatu zen. Hantxe granada bat lehertu zitzaion eskuan eta hiru hatz galdu zituen. Gernikako erietxera eraman zuten, eta han zegoen hiri forala bonbardatu zutenean. Santoñan preso hartu eta heriotza zigorra eman zioten, geroago kommutatu bazioten ere. El Dueso kartzelan egon zen urtebetez, lehen aipatu Pedro Gonzalez Elorza Kati lagunarekin batera.

1938ko udan hasi ziren El Duesoko euskal presoak Espainiako hegoaldean den Puerto de Santa Maria espetxe handira eramaten. Trenez eramaten zituzten, eta aldiro 500 bat gizon. Antton Anza eta Pedro Gonzalez Elorza hirugarren txandan bidali zituzten. Eta horixe da, umorez eta ironiaz, Pedro Gonzalezek Viaje maldito (Bidaia madarikatua) izeneko erdal bertso sortan kontatzen duena. Bi urte eman zituzten kartzela horretan preso.

3. Bidaia madarikatua. Euskal preso baten oroitzapenak

Horixe da Pedro Gonzalez Elorza gudari presoak 24 azalpen laburrez eta 24 bertsoz osatutako txostenari eman zion izena. Eskuz idatzi bazituen ere, gerora, etxean aske zenean, idazmakinaz pasatu zituen, eta dokumentu hori da Imanolek eman didana eta artikulu hau egiteko ardatz gisa hartu dudan idatzia. Azalpen eta bertsoekin batera, bada mapa bat, trenez egindako bidaia madarikatuaren ibilbidea zehazten duena.

Lehen koblan, egin behar zuten bidaiaren berri ematen du: Ante pespectiva próxima / de tan espléndido viaje, / nos dispusimos a preparar / sin más dilación, / el necesario equipaje. / La mayor preocupación / no la constituía el traje, / y considerábamos más útil / para nuestra alimentación, / el sustituto del potaje.

Hurrengo kobletan, eta beti umorez eta ironiaz, bidaiaren nondik norakoak, gosea, zorriak, higiene falta, guardia zibilen ankerkeria… eta gainerakoak kontatzen ditu. Bosgarren koblan honela dio: Gipuches y donostiarras, / bizkaitarras y los del Botxo, / con semblante algo pocho / iniciamos la Semana Grande / de la mañana a las ocho, / y como el 15 de agosto / de aquel año treinta y ocho, / en fecha tan señalada, / a la patrona rogamos / nos protegiera en la jornada.

bagoi bateko presoek zenbait gutun bota zizkieten trenbide bazterrean zeuden emakumeei eta haien familiei bidaltzeko erregutu

Zortzigarren bertsoan kontatzen du nola Santanderren aldatu zituzten bide estuko trenetik bide zabaleko beste batera. Tren berrian hamalau bagoi bete zituzten eta 36 gizon ziren bagoi bakoitzeko. Bederatzigarrenean, hango bazterretan barna zebiltzala, gertatu zitzaiena kontatzen du. Ikusten denez, trenbidean, herriko emakumeak tren galdaratik eroritako ikatz puskak biltzen ari ziren. Trena poliki omen zihoan, eta emakumeak bazterretan kokatu ziren tren barnean zihoazen presoei begira. Halako batean, bagoi batetik, presoek zenbait gutun bota zizkieten eta haien familiei bidaltzeko erregutu. Emakumeek gutunak hartu, arropen artean ezkutatu, eta lasterka urrundu ziren trenbidetik, atzetik guardia zibil batzuk gutunak eskaka zihoazkiela. Guardia zibiletako bat trenbidean trabatu eta luze erori zen. Hori baliatuz, emakumeak urrundu egin ziren, gutunak arropen artean eramanez.

guardia zibilek, mendeku gisa, bagoi guztietako leihoak ixteko agindu zuten

Guardia zibilak izugarri haserretu ziren, eta euskal preso guztiak bertan hilko zituztela mehatxatu zuten; hala ere, inoiz ez zuten jakin zein bagoitatik bota zituzten aipatu eskutitzak. Mendeku gisa, bagoi guztietako leihoak ixteko agindu zuten. Hura izan zen gizatxar haien mendeku tristea. Ikus dezagun: Corriendo tras las mujeres / que rápidas se alejaban, / un guardia las persigue, / tropezando en las traviesas / con su cuerpo el suelo mide, / escapándosele el mosquetón / entre los raíles se encuna / mientras escapan las otras, y sin tomar mayor mal / para todos, por fortuna.

Bidaia madarikatuak 72 ordu iraun zituen, 1.100 kilometro eginez. Puerto de Santa Maria espetxean sartzean, oso tratu txarrak eman zizkieten, euskaldunez barre eginez. Eta, hotel berrian ongi kokaturik, euskal presoek urte luzetako kondena bete behar izan zuten. Hori da Pedro Gonzalez Elorzak azken koblan, hau da, hogeita laugarrenean, kontatzen diguna.

4. Gernikako bonbardaketari buruzko koblak

Arestian aipatu bezala, Pedro Gonzalez Elorzaren txostenean, bada bigarren bertso sorta bat, non Gernikako bonbardaketaz egiten dituen gogoetak aditzera ematen dituen. Lehenengoan honela dio: Legión Cóndor del aire azote / pájaro siniestro y negro / que sobre Euzkadi volaste, / muy mal recuerdo dejaste, / trayendo a sus moradores / muertes, ruinas y duelo, / y a Gernika y otros pueblos / destruyéndolos sobre su suelo.

Hurrengo kobletan, bonbardaketaren eguna, feria eguna zena, aipatzen du, baita faxistek munduan barna zabaldu zituzten gezur zikinak ere, hau da, Gernika euskaldunok erre genuela. Picassoren margolan famatua ere aipatzen du.

Azken koblan, hau da, hogeita laugarrenean, honako gogoeta eginez eta geroari begira bukatzen du: Descansen ellos en paz, / nosotros sigamos para adelante, / y el Señor nos libre a todos / de enemigos de ese talante / y se digne conceder a Euzkadi / la paz y el bienestar, / que con nuestro diario obrar, / ante sus ojos los merezcamos.

Eta zuk, irakurle, testu osoa, azalpen labur eta bertso guztiekin, irakurri nahi baldin baduzu, aukera izanen duzu artikulu honekin batera ezarri dugun fitxategian begiratuz gero. Milesker, Imanol, testigantza hau denon eskura jartzeagatik. Iraganeko lekukotasunak garrantzi handikoak dira etorkizun zintzo, zuzen eta askea egin dezagun. Hala bedi!

Hona hemen bertsoen dokumentua osorik eta deskargarri: