‘COVID 19ak 5 urte’ serieko artikulu guztiak esteka honetan
Covid-19aren bosgarren urteurren honetan, uste dut egokia dela gogoratzea zein erabilpen egin zen botereguneetatik zientzia hitzaz. Zientziaren izenean eztabaida zientifikoa zentsuratu egin zen gizarte-esparru guztietan eta, herritar arruntentzat, beharbada, bereziki larria izan zen hedabideen eremuan, batez ere telebistan, ikusi genuen sorgin-ehiza. Eta hau diot, ez hedabideen irakurle eta ikus-entzule gehienak zentsuraz konturatzen zirelako, badakigu ezetz, baizik eta horrek izan zituen ondorioengatik askatasun zibilen murrizketaren onarpen sozialean eta herritarren osasunean, Covid-19aren kontrako pozoiek sortutako albo-ondorioengatik.
Eztabaida zientifikoaren zentsura bereziki larria izan zen hedabideen eremuan
Zientzia hitzarekin, beste askorekin (demokrazia, bakea) egin duten gauza bera egin dute: edukiz hustu. Hori dela-eta, herritar arruntak ez daki zer ulertu behar duen “artikulu zientifikoa”, “ikerketa zientifikoa” edo “prozedura zientifikoa” bezalako terminoen aurrean. Antzeko zerbait gertatzen da “prozesu demokratikoa”, “erakunde demokratikoa” edo “alderdi demokratikoa” terminoekin. Argitasun falta eta nahasmen hauei irtenbidea bilatzeko asmoz Filosofiara jo dezakegu, etimologikoki jakinduriarekiko maitasuna (filos: maitasuna eta sophia: jakinduria).
Izenburuko galderari erantzuteko artikulu baten itzulpena dakarkizuet, Jordi Pigem (Bartzelona, 1964) filosofoaren Pandemia y Posverdad (Fragmenta Editorial, 2021) liburutik hartutakoa. Zuen gustukoa izatea espero dut:
Zientzia-ikerkuntza
gero eta gehiago bideratzen da teknokapitalismoarentzat errentagarria
den horretara
«ZIENTZIAREN ISPILUA LAUSOTZEN DA egia-ostearen eta sortutako interesen bisutsarekin. Hamarkada batzuetatik hona, zientzia-ikerkuntza gero eta gehiago bideratu izan da teknokapitalismoarentzat errentagarria den horretara. Jakina da, adibidez, industria farmazeutikoak eta biomedikoak bultzatzen duten ikerkuntzaren zati handi batek ez dituela helburu nagusitzat pertsonen osasuna eta osotasuna, akziodunen etekinak baino. Muga batzuen barruan, horrek zentzua eduki dezake, baina muga horiek aspaldi gainditu ziren.
Baina gauza bat da norantz bideratzen den ikerkuntza eta beste bat emaitza zientifikoen baliotasuna. Sortutako interesek eta egia-osteak politikaren parte handi bat irentsi dute, sarritan politika jadanik nahasmen handia zenean, baina ezin diote zientziaren egiazkotasunari eragin. Ala ahal dute?
XX. mendearen amaiera arte, maila altuko zientzia bezala argitaratzen zena eztabaidaezina zen, egia zen. Gutxienez, beste garapen zientifiko handi batek gauzak ikuspuntu zabalago batetik erakutsi arte. Newtonen fisika, Descartesek inauguratu zuen mundu-ikuskera mekanikoaren alaba izan zena, hiru mendetan zehar ezagutza objektiboaren eredu nagusia izan zen, harik eta fisika kuantikoak eta erlatibitatearen teoriak erakutsi zuten arte haren emaitzak ez direla absolutuak eta eremu jakin batean bakarrik aplikatzen direla. Paradigma aldaketa horiek, sarritan, ez ziren ibilgailu aldaketak soilik, baizik eta norabide eta zerumuga aldaketak ere bai, baina ez zioten zientziaren baliotasunari eragiten. XXI. mendera heldu eta aurkitzen dugun egoera bestelakoa da. Mende honetan gehien aipaturiko artikulu zientifikoetako batek izenburu argigarri hau dauka: Zergatik argitaratutako ikerketa-emaitza gehienak faltsuak diren (Why most published research findings are false). Egilea John Ioannidis da eta 2005ean argitaratu zen PloS Medicine ospetsuan. Zenbakizko azterketa konplexuetan oinarrituz, ikertzaile ospetsu hau ondorio honetara heldu zen: “ikerketa-emaitza gehienak faltsuak dira ikerketa-diseinu gehienetan eta diziplina gehienetan”.
Munduko aldizkari mediko entzutetsuenak The Lancet eta The New England Journal of Medicine dira. Marcia Angellek, azken horretako zuzendari ohiak, artikulu biribila argitaratu zuen 2009an: Konpainia farmazeutikoak eta medikuak: ustelkeria istorio bat, (Drug companies & doctors: A story of corruption). Honela dio: “Medikuntzaren ia arlo guztietan antzeko interes-gatazkak eta aurreiritziak izaten dira, batez ere neurri handi batean farmako edo makinen mende daudenetan. Hitz gutxitan, jadanik ez da posible argitaratzen den ikerketa klinikoaren zati handi batean sinistea (…) Ez zait ondorio hau gustatzen, zeinetara astiro eta gogoz kontra heldu nintzen, bi hamarkadatan The New England Journal of Medicine aldizkariko editorea izan nintzen denboran”.
Literatura zientifikoaren parte handi bat, erdia beharbada, baliteke faltsua izatea (Richard Horton)
The Lancet-i dagokionez, Richard Horton zuzendariak 2015ean aldizkari entzutetsu horretako orrialde oso bat erabili zuen aurreko astean Londreseko Wellcom Trust-ean gobernuko zientzialari eta ordezkari garrantzitsuekin ateak itxita bildu zela azaltzeko. Argazkirik ez egiteko eta izenik ez emateko eskatu zitzaien. Artikulua goren mailako ezezagunetako baten aipamenarekin hasten da: “Argitaratzen den (gauza) asko ez da zuzena”. Hortonek berak ondorioztatzen du: “zientziaren aurkako kasua oso argi dago: literatura zientifikoaren parte handi bat, erdia beharbada, baliteke faltsua izatea”. Hortonek onartzen du aldizkari zorrotzenetako artikulu zientifikoetan egileek sarritan datuak “lantzen” dituztela beren gogoko teoriarekin bat etor daitezen, eta ez ditu kritikatik alde batera uzten ez bera bezalako editoreak (inpaktua egiaren aurretik jartzen dutenak), ezta unibertsitateak ere (beren finantzaketa-beharra lehenesten dutenak), ezta zientzialari onenak ere (ez baitute gauza handirik egiten erremedioa jartzeko). Hortonek baieztapen honekin errematatzen du bere aitorpena (horrela dei liteke): “zientziak iluntasuneranzko bira eman du” (“science has taken a turn towards darkness”).
“Aldizkari zientifiko on batean argitaratutako baieztapen oro egiatzat (aurkakoa frogatzen ez zen bitartean) hartzera ohituak ginen. Beharbada gure irizpidea aldatu behar dugu”. Hauxe da Richard Smithek, hamairu urtez The BMJ (lehen The British Medical Journal) beste aldizkari mediko ospetsuko editorea izan zenak, 2021. urtean iradoki zuena. Smithek “sistemak” ikerkuntza biomedikoan iruzurra zuzenean sustatzen duela baieztatzen du:
Sistemak iruzurra sustatzen du eta ez dugu horren aurka egiteko modu egokirik (Richard Smith)
“Stephen Lock, nire aurrekoa The BMJ-ko editore gisa, 1980ko hamarkadan ikerkuntzako iruzurrez kezkatzen hasi zen, baina jendeak ez zela hainbesterako uste izan zuen (…) Berrogei urte geroago konturatzen ari gara arazoa sekulakoa dela: sistemak iruzurra sustatzen du eta ez dugu horren aurka egiteko modu egokirik. Beharbada bada garaia ikerketa modu zintzoan egin eta komunikatu dela sinestetik, aurkakoa frogatu arte iruzurrezkoa dela pentsatzera pasatzeko”.
Zientzia ez da hutsezina: horregatik da zientzia eta ez dogma
Zientzia gizateriaren sorkuntza handienetarikoa da. Baina ez da hutsezina (horregatik da zientzia eta ez dogma) eta zoritxarrez ez da ustelkeriaren birusarekiko immunea.
Egiaren zentzua usteltzen bada, gertaerez dugun hautemateak berehalakoa eta fotografikoa izateari uzten dio eta narratiboagoa eta zinematografikoagoa bihurtzen da. Ez da hain enpirikoa eta gehiago jolasten da proiekzioekin eta agertokiekin. Eta proiekzio eta eszenatoki horietan mozorroak dira garaile».
Alajinkua! Mikrouhin labean erre nahiko gaituzte elhuyar-wikipeditarrek.
Zergatik diozu, Asier?
Oker ez banago, Jordi Pigem filosofoari X kontua ezabatu zioten, baina noski, hori E. Muskerra eta USAID afera baino lehenago izan zen, eta, beraz, gure inguruko “zientzia-jaleentzat” ez zen eta ez da arazo.
Dena ondo, zientifiko, demokrata eta inklusibo irudituko zitzaien. Haientzat zentsura ez da zentsura, “metodo zientifikoaren aldetik zuzen” egindako zerbait baizik (faxista guztien diskurtsoa). Ederki berotu dizkigute belarriak “metodo zientifikoaren” mantra erlijiosoarekin inguruan dabilzkigun dibulgatzaile-Gizon Jakintsu-supremazistek.
Hobe luke gure Laida Arbizu filosofo gazteak Pigem izango balu tutoretzat bere “zientziaren negazionisten” inguruko tesirako, eta ez orain daukana, bere (ikasteko eta ulertzeko gaitasunaren) zoritxarrerako.
Ona, Ane Miren!!!
Hori da, teknokapitalismoko infoxikazioaren gainean.
Natura ezagutzeko metodo bat da zientzia, kuestionamendua du oinarri eta fidagarria da, baldin eta metodoaren mugez jakitun bagara.
Besteren artean, mugetatik bat zientzialariaren ahuldadea da, horregatik da ustelkeria zientzialarien arazo, guztiz, eta ez metodoarena. Areago: zientzialari izateari uzten zaio orduantxe, zientzia ez den beste zerbait egitera pasatzean.
Botereak erlijioekin egin zuen estrategia manipulatzaile bera egin du zientziarekin: pentsamendua kamustu, dogma eta irrazionalitatea bultzatu, borondateak erosi, eta herritar “ezjakinekin” bitartekotza egingo duen bata-zurien klase leial bat diruztatuz kontrolatu.
Botere sistemak, iraungo badu, beti kanalizatu eta bereganatu beharra du berau kolokan jar dezakeen edozein indar, abagune iraultzailea ekiditeko. Botereak bereganatuta, dagoeneko ez da ez zientzia eta ez erlijio, autoritateenganako fedea eutsiko duen faxismo soziologikoaren osagai baizik.
Nola ez, sistemak baliatu egiten du aurkako erreakzio irrazionala ere: horrela iritsi da gaur jendea baieztatzera “ez duela zientzian sinesten”, esaldi horren absurduaz ohartu ere egin gabe.
Gaitasun humanoen gainbehera testuinguru honetan, zientzia ia utopia da: ibiltzen den bide bat, helmuga bat baino gehiago. Gizakion ezaguera metodoa den unetik beretik, azken finean ezin delako artea eta bertutetik banandu, ezin daitekeelako amorala nahiz apolitikoa izan.
Natura eta baita gizartea ere ezagutzeko bidea da Zientzia, ezta?
Mila esker zure hausnarketa filosofikoengatik, Eme.