Gipuzkoako Alegia herrikoa zen Anjela Kerexeta Aizpuru, baserritar familia bateko alaba, gazte-gaztetatik Tolosako ostatu batean zerbitzari ibili zena. Hamazazpi urte bete gabe zituela, Joxe Mari Iparragirre Balerdi aipatu tabernan ibili zen kantari eta bertsoz kortejatu zuen neska gaztea. Garai hartan Iparragirrek 36 urte zituen. Anjela hasiera-hasieratik maitemindu zen Urretxuko bardoaz. Anjelaren gurasoek ez zuten gogoko urretxuarra, bohemio eta gonazale ospea zuelako, eta amodio sukar hura Anjelaren burutik kentzen ahalegindu ziren, baina alferrik, orduz geroztik, Anjela herriz herri ibili baitzen Iparragirreren emanaldi guztietan.
Halako batean, Iparragirrek gutun bat bidali zion, Donostian abuztuan izaten diren jaietara joan zedin eskatuz. Lehengusina baten etxean izan zen aterpeturik, eta festak bukatu orduko, bardoak harekin Ameriketara joateko proposatu zion. Argentinara iristean, Buenos Airesen ezkonduko zirela erran zion, Euskal Herrian ezkontzeko apaizekin arazoak baitzituen, paper asko eskatzen ziotelako, jadanik denen belarrietara iritsiak baitziren urretxuarrak atzerrian egindako ibileretan izandako neska kontu eta zurrumurru itsusiak. Ordurako, adibidez, bazuen sasiko seme bat Frantzian, gerora semetzat onartu zuena.
Anjelaren gurasoek ez zuten gogoko urretxuarra, bohemio eta gonazale ospea zuelako
Ameriketara joan aurretik, Iparragirre parrandaz parranda ibili zen, zuen diru apurra xahutuz, eta gero Ameriketara joateko dirurik ez. Anjela Kerexetak ordaindu behar izan zizkion aterpeturik zegoen ostatuan egindako azken egunak. 1858ko abuztuaren 29an, Baionatik itsasontziz abiatu ziren Argentinara. Ameriketarako bidaia-txartelak 1.150 erreal balio zituen, eta Anjelak 800 bakarrik ordaindu ahal izan zituen. Iparragirreren bidaia-txartelak, berriz, 1.300 erreal balio zituen, eta sosik ez. Zorra kitatzeko bi hilabeteko epea eman zieten. Ordaindu ahal izateko, bidaia osoa eman zuten kantuz. Garai hartakoa da Iparragirrek Anjelari egin amodiozko kantu ederra. Horratx:
Oi, nere zoragarria!
Oi!, nere zoragarria
animaren galgarria,
orobat engainagarria;
nundik zera etorria.
Anjela, maitia,
ederra zerala, diozu, diozu,
nere maite polita, zera zu, zera zu;
ederra zerala diozu, diozu,
nere maite polita,
zera zu, zera zu.
Arlote baina galaia,
beti nabil zure bila,
nere bihotzaren harria…
nere gaixoen sendakia.
Anjela, maitia,
ederra zerala, diozu, diozu,
nere maite polita, zera zu, zera zu;
ederra zerala diozu, diozu,
nere maite polita,
zera zu, zera zu.
1. Ameriketako abentura
Zorretan abiatu ziren Ameriketara eta zorretan eman zuten bizitza osoa. 1858ko udan iritsi ziren Buenos Airesera, eta hango portuan euskaldun asko zeuden Joxe Mari Iparragirreren zain, ordurako bere kantua, Gernikako Arbola alegia, arras famatua eta zabaldua baitzen munduko euskaldun guztien artean. 1859ko otsailaren 26an, Buenos Aireseko San Inazio elizan ezkondu ziren. Anjelak garai hartan 20 urte zituen. Joxe Mari Iparragirre Argentinako antzokietan ibili zen kanta-kantari, hasieran ongi, baina gero, pittaka-pittaka, gero eta jende guttiago joaten hasi zen. Hango euskaldunak artzainak, esneketariak eta langileak ziren, jende xeheak, diru askorik gabeak, eta haiei ezin zitzaien, behin eta berriz, dirua eskatu. Hori dela eta, Uruguaiko Mercedes herrira bizitzera aldatu ziren.
Hango euskaldunak artzainak, esneketariak eta langileak ziren, jende xeheak, diru askorik gabeak
Han urretxuarra artzain aritu zen. Kantuan aritzen omen zen maiz, onbuen gerizpean zortzikoak abesten, artaldea zaindu gabe, eta bitartean, ardiak galtzen zituen, beste artaldeetakoekin nahasten zitzaizkion, edo lapurtzen zizkioten. Horrela hiru urte luzez, miseria gorrian. Zenbait euskaldunek emandako diruari esker, Gernikako Arbola kafetegia zabaldu zuten Montevideon, beti euskaldunez beteta egoten zena. Gehienetan, bardoak ez zuen deus kobratzen, pena ematen baitzion jende euskaldun pobreari kobratzeak, eta gauak kantari eta parrandan pasatzen zituen. Horrela izanik, laster taberna itxi behar izan zuten eta berriz ere Mercedes herrira itzuli, artzain. Lehen bezala, urretxuarra belazean etzanda egoten zen kantatzen eta ardiak inolako zaintzarik gabe utziz. Ordurako Anjelak bi haur bazituen besoetan. Ordukoa ote da Iparragirrek egin zuen Ezkongaietan kantu famatua? Oraingo ikuspegia urrun da hasiera bateko maitasun erromantiko hartatik. Ikus dezagun:
Ezkongaietan
Ezkongaietan zerbait banintzan
ezkondu eta ezer ez; (bi aldiz)
eder zalea banintzan ere
aspertu nintzan ederrez
nere gustua egin nuen ta
orain bizi naiz dolorez.
Nere andrea andre ederra
ezkondu nintzan orduan, (bi aldiz)
mudatuko zen esperantzarik
ere bat ere ez nuan,
surik batere baldin badago
maiz dago haren onduan.
Zokoak zikin, tximak jario,
haurra zintzilik besoan; (bi aldiz)
adabaki desegokiagorik
gona zahar haren zuloan;
hiru txikiko botila handia
dauka bere alboan.
Nere andrea goiz jeikitzen da
festara behar danean; (bi aldiz)
buruko mina egiten zaio
hasi baino lehen lanean.
Zurekin zer gertatuko zan
nik bildurrik ez nuan!
1865ean Joxe Mari Iparragirrek zenbait gutun igorri zituen Euskal Herrira itzultzeko laguntza eskatuz. 1867an, hirugarren haurra jaio zitzaien. 1868an kolera zabaldu zen Uruguain barna eta iparragirretarrak gaizki ibili ziren, etxean aterpeturik zeukaten Aramendi familiako senarra hil baitzen eta haren emaztea larri gaixotu. Udabe izeneko ipar-euskaldunak Iparragirreren familia aterpetu zuen Mercedes ondoko Campo de los Cancheros herrian zuen etxean. Eta, hortxe zeudela, Julian Becerro de Bengoa eskoletako ikuskatzaile euskaldunak topatu zituen. Gizon horrek kanpaina bat eratu zuen sosak biltzeko, eta, horri esker, Iparragirrek Euskal Herrira itzultzeko adina diru eskuratu ahal izan zuen.
1877an Iparragirre, Uruguain emaztea eta zortzi seme-alabak utzirik, Euskal Herrira itzuli zen. Handik aurrera, bardoaren berriak eskasak izan ziren Uruguain abandonatutako familiarentzat
Anjelak, behin eta berriz, diru horrekin arrantxo ttiki bat erosteko eskatu zion arren, Iparragirre, Uruguain emaztea eta zortzi seme-alabak utzirik, Euskal Herrira abiatu zen, 1877ko abenduan Bordeleko portura iritsiz. Garai hartan iparragirretarren seme zaharrenak 16 urte zituen eta alaba txikienak hilabete bat. Handik aurrera, bardoaren berriak eskasak izan ziren Uruguain abandonatutako familiarentzat. Hegoaldeko lau diputazioek dirua ematen zioten Iparragirreri eta horri esker bizi izan zen, sagardotegiz sagardotegi eta tabernaz taberna kantatzen, 1881eko apirilaren 6an, Ezkioko Zozabarro Txiki baserrian zegoela, zaparradak gauez harrapatu, blaitu eta birikeria baten ondorioz hil zen arte.
2. Anjela Kerexeta bakarrik Ameriketan
Joxe Mari Iparragirre Euskal Herrira itzuli zen, baina Uruguain gelditu ziren Anjela Kerexeta eta haien zortzi seme-alabak, dirurik gabe, miseria gorrian, eta gizon bakartiz betetako mundu batean abandonaturik. Iparragirrek bizpahiru gutun idatzi zizkien Euskal Herritik, dirua biltzen ari zela eta bere asmoa familia osoa Euskal Herrira ekartzea zela erranez, baina deus gehiagorik ez. Inoiz ez zien sosik bidali.
Anjela eta bere familia miserian gelditu ziren, eta Domingo Elutxanz auzoarekin bizitzen jarri ziren. Elutxanz Iparraldeko euskalduna omen zen, baina ez dakigu deus gehiago berari buruz; gauza da familia berri bat osatu zutela, eta horri esker haur horiek guztiak aurrera atera zirela. 1881ean, Joxe Mari Iparragirre hil zenerako, Anjela bi ume gehiagoz erditua zen. Bardoaren heriotzaren berri Uruguaira iristean, Anjela Elutxanzekin ezkondu zen. 43 urte zituen orduan.
Bigarren aldiz alargundu zelarik, Anjela arropa garbitzen eta josten edota emagin gisa laguntzen aritu izan zen. 1921eko uztailaren 21ean, 83 urte zituela, zendu zen Mercedes hirian.
Joxe Mari Iparragirre gaur famatua da Euskal Herrian; soldadu karlista, foruen defendatzaile amorratua, abenturazale handia, abesti ederren egilea, erromantiko sutsua… hori dena dugu gogoan, eta ongi merezia. Anjela Kerexeta, berriz, ahanzturan dugu. Emakume adoretsu eta langilea, ama eta emaztea, Iparragirrek abandonatutako zortzi seme-alabak aurrera atera zituena. Gure historian toki bat merezi duelakoan nago.
Istorio ederra Joseba, filma bat egitea mereziko zuen, egia mundura zabaltzeko eta haren emaztearen ezagutza egiteko, itzalpetik egun argira ateraz. Milesker!
Duela urte gutxi batzuetatik Anjela Kerexetari buruz zeozer ari dira egiten Urretxun, berari buruzko hitzaldi batean egon nintzen ni. Baina urte askotan ixilduta eta ezkutatuta egon da Anjelaren historia, bardo bizizalearena goraipatzen zen bitartean.