Sorgina eta sorgin-ehiza

Sorginaren esanahia zein den jakiteko, sorgin-ehiza hasi zen testuinguru soziala aztertzea komenigarria da. Horrela, 1163an Vatikanoak Inkisizio Santuaren auzitegia sortu zuen, Alexandro III.aren aitasantutzapean egindako Tourseko Kontzilioaren ondoren. Kontzilio hartan eliza katolikoan heresiatzat hartzen ziren jarrera guztien jazarpena eta zigorra erabaki zen. 1179an, Alexandro III.a Aita Santuak bellum sacrum delakoa agindu zuen, kataro, albigense, gaskoi, patareno, publicano, barbantiones, euskaldun eta abarren aurkako gurutzada edo gerra santua esan nahi zuena. Paterano, publicano eta barbantiones hitzak Erdi Aroko elizgizonek heretikoak izendatzeko erabiltzen zituzten termino gutxiesgarriak ziren.

Gurutzada hura burutu ahal izateko, Vatikanoak 1184an Inkisizioa ezarri zuen Languedoc inguruan, gaur egungo Frantzia hegoaldean. Horrela, gurutzada hura XIII. mendean sartu zen indarrean, Inozentzio III.a Aita Santuak eta Frantziako erregeak Bezierseko kataroen eta albigenseen aurkako gurutzadaren hasiera antolatu zutenean. Inozentzio III.a Aita Santuaren leloa hau izan zen: “Hil itzazue denak, Jainkoak bereak aitortuko ditu”. Bezierseko 20.000 bizilagunak 1209ko kataro eta albigenseen kontrako gurutzadan sarraskitu zituzten, heretikoak, haurrak edo adinekoak ziren kontuan hartu gabe; gurutzada haren amaiera 1244an izan zen. Bellum sacrum-en jomugan hurrengoak gaskoiak, iparraldeko tolosarrak, euskaldunak ziren.

Pierre Lancrek 600 emakume, ume eta apaiz erre zituen lau hilabetetan Lapurdin. Arrantzaleak Ternuatik itzultzean gelditu zen genozidio hura

Erdi Arotik, Euskal Herriko lurrak sorgin-lurtzat hartu ziren tradizio historiografikoaren arabera. Lehenengo kasua Tuteran izan zen, 1279an, sendabelarrak beste emakume bati emateagatik isuna jaso baitzuen emakume batek. 1300 urtean beste emakume bati Vianan pozoiak egitea leporatu zitzaion, 1329an Bastidan bost emakume erre zituzten pozoiak egiten omen zituztelako. Urte batzuk igaro ondoren, giroa hondatzen ari zen. Julio Caro Barojaren arabera, suzko zigorrak Frantziako Erdi Aroko bigarren erdian hartu zuen osperik handiena, apezpikuak, soldaduak, goi-mailako damak sorginkeriaz akusatuta; ospe horren arrazoia kataroen eta albigenseen aurka egindako gurutzada izan zen. Ekintza haren hurbiltasun geografikoak izua sortu zuen Auñamendiko herrietan. Horrela, 1330ean Garazin bi emakume erre zituzten belarrak erabiltzea leporatuta, eta 1334an Izaban beste 3 emakume erre zituzten pozoiak egitea leporatuta. Ekintza haiek adierazten zuten Inkisizio Santua gauza ikaragarria burutzen ari zela. 1442an, Anboto inguruan, Durango aldean, 100 pertsona atxilotu zituzten eta haietatik 13 Durangon bertan erre zituzten. 1507an Calahorran 29 emakume bizkaitar erre zituzten. Nafarroa Konkistatu ondoren, 1525tik 1527ra Inkisizioak 40 pertsona atxilotu zituen Zaraitzu, Aezkoa, Erro, Orreaga eta Iruñea inguruan. 1525an Auritzen 4 emakume eta gizon bat plaza publikoan erre zituzten. 1540an Erronkari eta Zaraitzu ibarretan 49 lagun akusatu zituzten. 1555ean Zeberion 21 pertsona kondenatu zituzten. 1609an Zugarramurdiko eta Urdazubiko 31 pertsona kondenatu zituzten. 1610ean Lapurdin Pierre Lancrek 600 emakume, ume eta apaiz erre zituen lau hilabetetan. Genozidio hura arrantzaleak Ternuatik itzuli zirenean gelditu zuten. 1611n Hondarribian hiru emakumeri akelarreetako partaide izatea leporatu zieten. Prozesu luzea izan zen eta azkenean desterratuak izan ziren Hondarribitik. Gipuzkoako, Bizkaiko eta Lapurdiko itsas-herriak Inkisizioak kontrolatu zituen. Arabako lautadan 1611n beste 80 kasu izan ziren, besteak beste.

Landa-eremuetan herritarrak euren bizimodu autoktonoan bizi ziren, amaren leinuan egituratuta. Sorginak emakume euskaldunak dira, bizitzaren sortzaileak eta leinuaren sortzaileak

Ustezko sorginkeriaren aurkako lehen ekintzak landa-eremuetan egin zituen Inkisizioak. Bertako herritarrak euren bizimodu autoktonoan bizi ziren, amaren leinuan egituratuta zegoena, eta sinesmen propioak zeuzkaten, Mari biziaren sortzaile handiaren babesean. Ahoz ahoko transmisioan Mari sorginekin agertzen zaigu, beraz, eredu horrek euskaldunon jatorrizko ama-leinuaren egitura irudikatzen du. Horrela, sorginak emakume euskaldunak dira, bizitzaren sortzaileak eta leinuaren sortzaileak.

Garai hartan, euskaldun herriak euren legeen arabera gobernatzen ziren, eta euskal gizarte antolaketa batzar irekiek osatzen zuten; antolaketa horrek gizartea ekitatiboa eta berdintasunezkoa egiten zuen. Bestalde, emakumeek milaka urteetako arbasoen sendatze naturalaren ezagutza zeukaten: belarrak, ur termalak, buztinak eta ukenduak baitzituzten. Horrela, euskaraz bizia sortzea edo biziaraztea esan nahi duen sorgina hitzari Elizak gazteleraren esanahia jarri zion, eta, beste astakeria batzuen artean, bruja hitzaren esanahia ezarri: deabruak emandako botere magikoak egozten zaizkion pertsona. Azalpen horrekin, bruja hitzak ez du sorgin esanahirik, ez du euskarazko itzulpenik. Arrazoia da sorgina eta brujaren kontzeptuak desberdinak direla eta, horrexegatik, bruja eta brujería ezin dira itzuli euskarara. Antzeko zerbait gertatu zen atso hitzarekin ere, atsoak haurduntza, erditzea eta erditu ostea zaintzen zuten emakumeak baitziren, gizartean emakume jakintsutzat hartzen zirenak. Esan beharra dago, halaber, euskal jaiotzaren errituari atsolorra deitzen zaiola (Gipuzkoa), eta atso hitzaren esanahi soziala honako hau litzateke: zainketaren jakituria handia zuten emaginak ziren. XIII. eta XIV. mendeetan, emakumeen aurkako brujería akusazioa belarrak eta edabeak erabili zituztela leporatzea zen; emakumeen ezagutzak desitxuratzean oinarritutako akusazioak ziren. Erdi Aroaren amaieran eta Aro Modernoaren hasieran, elizgizonen buru gaixoek akelarreei buruzko beste interpretazio gaizto bat egin zuten, esanez lurralde haietan emakumeak aker itxurako deabruarekin larrua jotzeko elkartzen zirela. Akelarre aker eta larrez osatutako hitza da; akerraren belardia esan nahi du. Euskaldunen sorreratik, akelarrea garbiketa eta babes erritu bat zen; erritual hura ilargi beteko gauetan egiten zen naturako leku batean. Leku horrek ama lurra irudikatzen du eta akerrak ernalketaren indarra irudikatzen du. Horrela, akerrak solstizioa, lurraren birsorkuntza eta bizi-zikloa sinbolizatzen ditu; erritual hartan kantatu eta dantzatu egiten zen. Estrabonek aipatzen du: “Iberiako iparraldean herriek ilargi beteko gauetan ospakizunak egiten dituzte euren etxeetako ateetan dantzatuz, jainko izengabe baten omenez”. (Estrabon, III, 4, 16).

“Aker-beltz izeneko numenak sendatzeko ahalmenak eta ongintzazko eragina ditu zaintzeko edo babesteko ardura duten animaliengan, eta eragin hori akerraren sinbolo bidez gauzatzen da. Horregatik, etxe batzuetan, gaixotasunen batek aziendari erasotzea eragotzi nahirik, ukuiluan aker bat hazten dute, beltza izan behar duena, hau da, Aker-beltz “aker beltza”, haien eragin babeslea eraginkorragoa izan dadin.” J.M. Barandiaran, Euskal mitologia.

Inkisizioak zergatik nahi zuen menperatu emakumea? Vatikanoak ezin zuen onartu emakumeak horrelako boterea izatea; Vatikanoak botere hori beretzako nahi zuen, munduaren jabetza izateko

Autore batzuek uste dute brujeriaz akusatutako eta plaza publikoetan erretako emakumeak emaginak zirela; baieztapen hori ez da egokia. Inkisizioak emakume haiei sendabelarren jakintza deabruak emanda zutela leporatu zien, eta akelarreetan deabruarekin narru-jotzen ibiltzen zirela ere leporatu zien; beraz, guztiak ez ziren emaginak. Horrela, galdera bat sortzen da: Inkisizioak zergatik nahi zuen menperatu emakumea? Alde batetik, gizarte matrilinealaren jatorria amaren leinuan oinarritzen da eta, bestetik, gizarte horretan emakumeak jakintza handia zeukan, arbasoengandik jasotakoa; jakintza horretan materiaren eta energiaren eremuak zeuden. Carl Jung psikiatrak esaten du “umetokian sortzen dela dena, eta umetokian beste umetoki energetiko dagoela, umetokirik gabe ezin dela sortu ezer, bizitzako errealitateak, irudikapenak, ugaritasuna umetoki energetikoan sortzen direla” eta horrek ematen diola boterea emakumeari. Vatikanoak botere hori gutiziatzen zuen, ezin zuen onartu emakumeak horrelako boterea izatea; Vatikanoak botere hori beretzako nahi zuen, munduaren jabetza izan zezan.

Herrietan egiten ziren batzar guztiak akelarre izendatzen hasi ziren; horren helburua herri-egitura autoktonoa ezabatzea zen

1484ra arte, Canon Episcopi agiri katolikoan brujerian sinestea heresia zela uste zen, fantasia bat zelako. Data horretatik aurrera, ordea, Elizak erabaki zuen ez zela fantasia bat, brujeria errealitate bat zela. Aldaketa haren ondorioz, Inkisizioak lanari ekin zion eta gerra santuak indarrean jarraitu zuen. Buru gaiztoko apaizak herrietan egiten ziren batzar guztiak akelarre izendatzen hasi ziren; horren helburua herri-egitura autoktonoa ezabatzea zen. 1562-1563ko Trentoko III. Kontzilioak euskaldun guztiak eskumikatu zituen paganoak izateagatik eta Donejakue Bidean kristauen aurka indarkeria erabiltzeagatik. Ahoz ahoko transmisioan irauten du herritarrek landa-bideetako ur-putzuak pozoitzen zituztenaren ideiak, Donejakue Bidea egiten zuten kristauak eta landa-eremuetara bisitak egiten zituzten kardinalak pozoitzeko. Elizako pertsonen eta Inkisizio Santuaren aurkako ekintza horien arrazoia da, ordea, bertako herri-egitura autoktonoak desegiten ari zirela eta brujeriaz akusatutako herritarrei lurrak eta etxeak kentzen zizkietela. Horrela, sorgin-ehizarekin bizimodu feudal patriarkal koloniala ezarri zuten, ondoren gizarte kapitalista patriarkal koloniala eta, azkenik, egungo neoliberalismo patriarkal koloniala. Azpimarratzekoa da Vatikanoak euskaldunen kolonizazio-prozesuari ekin ziola lurraldearen konkista militarrarekin, eta, ondoren, Inkisizioa erabili zuela jatorrizko bizimodua suntsitzeko. Sorgin-ehiza Elizak Europa osoan egin zuen, eta horrek adierazten du europarren jatorrizko bizimodua egitura matrilineala zela. Marvin Harris antropologoak dio Inkisizioak sorgin-ehizaren prozesuan 500.000 emakume hil zituela Europan, baina gehiago ere izan zitezkeen.