Bere azken liburuaren karira (“Euskal sena”) gure etxeko Latxaga antropologoari galdetu ziotenean zein ote zen euskararen funtsezko hitza eta aditz batekin erantzun zuen: iraun.
Spinoza filosofoak irautea norberaren baitan tematzea, izaera hartan segi ahal izatea izango zela hausnartu zuen.
Konkista kolonialak gertatzen direnean, ordea, herri kolonizatuek ez dute irauterik izaeraren azalpena den berezko kultura desagertzen baita eta, harekin batera, herri kontzientzia.
Herri izaera, kontzientzia eta kultura iraunaraztea, berriz, tokian tokiko hizkuntzek eta haien literaturak bermatzen dute.
Idazten ari naizen guzti hau ez da batere berria, berriak dira, bada, oraindik orain Espainiaren kolonizazioak Ameriketan desagerrarazitako hango idazketa nagusiaren berraurkikuntza. Hona hemen.
Akademiak hainbat hamarkadatan ia ahaztuta zeukan idazketa konplexu bat, orain argitara eman da aurkikuntza antropologiko berriei esker. “The Independent”-ek, gaur, artikulu luze bat eskainiko dio azteken zibilizazioaren merezimendu intelektualak berraurkitzeari, espainiarrek suntsitu eta bostehun urtera.
Britainia Handiko Gordon Whittaker hizkuntza-antropologoaren aurkikuntza berrien ondorioz eman da notizia. Lehen aldiz azaldu dute azteken idazketa-sistema «gizateriak inoiz sortu dituen sistema sofistikatuenetako» bat izan zela.
Hain zuzen, Whittakerrek jakinarazi du aztekek erabiltzen zituzten hieroglifikoek ez zutela balio hitz eta silaba-kopuru mugatu bat transmititzeko soilik, horietako bakoitzaren soinuak ere zehatz-mehatz deskribatzen zituztela baizik. «Malgutasun horrek milaka dozena hitz fonetikoki adierazteko aukera ematen zuen, askotan multisilabak idatziz».
Hala, Whittakerrek uste du, azken hamarkadetan azteken idazkera akademiko ahanztura ia erabatekoa izan arren, ziurrenik idazketa-sistema aurreratuena zela, «Ameriketan garatuena», hain zuzen.
1521ean, Amerikako konkistan parte hartu zuten militar espainiarrek Tenochtitlan hiriburuko eta Tetzcoko eta Tlacopango azteken hiri aliatuetako liburutegiak suntsitu zituzten. Gordailuan utzitako gai guztien milaka liburuetatik, lan batek edo bik besterik ez dute iraun.
Suntsitze-prozesu horren ondorioz, akademiaren zati handi batek pentsatu zuen ez zegoela tradizio literario konplexurik azteka hizkuntzan (nàhuatl). «Batez ere, eskala handian suntsitu direnez, ezabatu egin dira munduko memoriatik», azaldu du Whittakerrek “The Independent”-i egindako adierazpenetan. Datorren astean jarriko dira jendaurrean bere ikerketa eta ekar ditzakeen ondorioak.
Espainiar konkista deuseztatu zuen idazketa zibilizazio oso bat desagertzearen arrazoia izan zen.
Aipa ditzagun haien izenak:
Fray Juan de Zumarraga inkisidorea, Durangon (Bizkaia) estatua bat duen zibilizatzailea.
Azteken liburuak erre eta Amerikako aurrenetako Unibertsitatea fundatu zuen madarikatua.
Kasualitatez edo ez hain kasualitatez, data hartan bertan, 1521eko udan, Noiango zelaietan gure Estatuaren jarraipena genuen jokoan, gaztelar guradoste inbaditzailearen aurrean.
Borroka erabakigarri horrek herri honentzat subiranotasun eta askatasun etorkizun bat markatuko zuen, irabastekoa, edo bestela, garaituz gero, zapalkuntza, menderatze eta gure subiranotasuna galduz eta axolagabekeria etorkizun bat.
Emaitza porrotaren amildegian erortzea izan zen eta horrek ondorio oso larriak ekarri zizkion herri honi, gaur arte.
Gure subiranotasuna eta askatasuna galdutak, inbaditzaile orok inbaditua menderatzen duen akulturazio prosezu horren biktimak izan ginen, hau da, herri baten ezaugarri diren ezaugarri guziak herri okupatzailearen ezaugarriengatik ordezkatzea.
Estatutasuna galtzean, subjektu izateari utzi eta inperialismoaren objektu bihurtu ginen eta jarraitzen gara izaten.
Bide batez, gure oraintsuko historiaren gertaera garrantzitsu hori, gure independentziaren alde borrokatzen ari direla diotenek ez zuten aintzat hartu eta isilarazi egin zuten, eta herrialdearen korronte minoritario amertzale batek erreskatatu zuen, pixkanaka iruditeria kolektiboan hedatuz.
Noaingo zelaietatik ihes egitea lortu zutenek Amaiurko Gaztelua eta Honddiarbiko Plaza, oso baldintza txarretan, babestu eta defendatu zituzten.
Susmagarria dirudi Amaiurko balentriari hainbeste enfasi eman izana eta Noaingo Bataila isilaratzea, non bi aldeetako milaka eta milaka soldaduk bizia galdu zuten gure etorkizuna jokoan genuen, egun batean, eta gaur arte kendutako independentzia eta subiranotasuna berreskuratzeko azken saiakera serioa izan zena.
Euskal Herria ordezkatzen zuen Nabar Estatuaren Gorte Subiranoetatik Metropoliko Parlamentu kolonial batera igaro gara, 75 diputatuk ordezkatuta, batzuk azipaiatuak eta besteak kolonoak.