XVIII. mendea oso gogorra izan zen Iparraldeko euskaldunentzat, Paris aldean garaile suertatu zen Iraultzak bere garroak zabaldu baitzituen aitzineko erregeen meneko lurralde guztietara, baita Lapurdira, Nafarroa Beherera eta Zuberoara ere. Lege batez gure hiru herrialdeak frantses lege azpian sartu zituzten, bertako foruak, usadioak eta parlamentuak deseginez, euskara bizitza publikotik guztiz baztertuz eta kolonizazio prozesu azkar bati ekinez.
Iraultzaile haiek historian mitifikatuak izan dira, frantsesen liburuetan gehienbat, baina baita garai batean, Hegoaldeko liberal entziklopedisten artean ere. Askatasunaren aldeko ekintzailetzat erakutsiak izan dira, errealitatetik oso urrun dagoen mitifikazioa, orokorrean, hor agintzen zutenak hiltzaile, ebasle eta zanpatzaile fanatiko sutsuak besterik ez baitziren. Eta Iparraldean, beste zenbait lurraldetan bezala, ederki erakutsi zuten zein ziren Iraultza odolzale haren egiazko ekinbideak. Izan ziren, prefosta, iraultzaile arrotz haiekin kolaboratu zuten euskaldunak; Jean-Martin Mundutegi uztariztarra dugu adibiderik lazgarriena.
1. Jean-Martin Mundutegiren nondik norakoak
Jean-Martin Mundutegi Berthonet 1748an sortu zen Uztaritzeko bere etxean. Aita ainhoarra zen, Busunabaita etxekoa, -orain Hodienea deitua-, eta Jean Baptiste Hodi, Lapurdiko Bailerriko azken lotinantaren koinatua zen. Ama, berriz, uztariztarra zuen. Negozio gizonak ziren eta Jean-Martin Mundutegi ere luzaz horrelakoetan ari izan zen.
Iraultzaren aldekoa agertu zen eta herri prokuradore izendatu zuten. Hasiera batean, herritarren aldeko atxikimendua erakutsi zuen, ideia berriak proposatuz eta hedatuz. Baina gerora, Konbentzioaren Pinet ordezkariaren eraginez, hilketa eta sarraski ikaragarrien arduradunetako bat izatera pasatu zen. Konbentzioaren Gerraren garaian, Donostia aldean ibili zen hango liberal iraultza-zaleekin batera. Famatua egin zen Gipuzkoa osoan bere mehatxu eta despotismoagatik, eta, aldi batez, Donostiako agintaritza politiko-militarra bere eskuetan izan zela erran izan da. Hori dela eta, Lapurdin zabaldu zen Mundutegik Donostian altxor handia gordeta zuela eta bertako auzapez edo alkate izan zela.
2. Lapurtarren deportazioa
1794an, Konbentzioaren Gerra garaian, Mendebaldeko Pirinioetako Armada antolatu berriak Lapurdiren kontrola hartu zuen bere esku. Hortxe zebilen Mundutegi, Donibane Lohizune aldean biltzen ziren Chauvin-Dragoneko (iraultzaile frantsesek Donibane Lohizuneri ezarri zioten izen berria) Junta Iraultzaileko gainerako gaizkile bihozgabeekin batera.
Lehen aipatu bezala, frantses iraultzaileek Iparraldeko foruak, parlamentuak, legeak eta libertateak ezabatu zituzten. Lau urteren buruan, horiek inposatu nahian zebiltzala, lapurtarrek gogoz kontra hartu zituzten agintari frantses berriak eta haien aginduak, zergak, gehiegikeria militarrak, erlijioaren, euskararen eta euskal kulturaren kontrako neurriak… eta haien aurka protestatzen eta altxatzen hasi ziren. Sara, Itsasu, eta muga aldeko herrietako gazteak, desertatu eta Bortziri eta Baztanera mendiz pasatzen zirela argudiatuta, martxoaren eta urriaren bitartean, Sara, Itsasu, Senpere, Zuraide, Azkaine, Ainhoa, Biriatu, Luhuso, Larresoro, Kanbo, Ezpeleta, Makea, Lekorne eta beste zenbait herritako biztanleen bortxazko deportazioa agindu zuten. Landetara eta baita urrunagora ere deportatu zituzten. Anartean, herri horietan iraultzaile bipilek era guztietako ebasketak, erreketak eta suntsiketak egin zituzten.
Deportazioak eragin gogorra izan zuen Lapurdiko ekonomian, euskaltasunean eta bizikidetzan. Hori dela eta, gazte lapurtar ainitz Ameriketarako bideari lotu zitzaizkion. Deportazio madarikatu hartara 4.000 pertsonatik gora igorri zituzten eta 1.600 inguru zendu ziren agintari frantsesek ezarritako baldintza gogorren ondorioz. Jean-Martin Mundutegi izan zen deportazio agiria izenpetu zuen agintarietako bat.
3. Mundutegiren heriotza
Bi urte berantago, hau da, 1796ko martxoaren 16ko gauean, gizon talde handi bat Mundutegi Uztaritzen bizi zen etxera hurbildu zen, eta atea bortxaz botata, ohetik atera eta kanpora atera zuten. Denen artean hebaindu zuten, gorroto handiz, eta sastakaiz josi ondoren, burua txikitu zioten. Gorpua odoletan blai etxe aitzineko zabaldian etzanik utzi zuten. Huraxe izan zen lapurtarrek Iraultzaren borrero gupidagabearekin hartu zuten mendekua.
Lapurtarren deportazioa aipatu izan da gure literaturan. Hor dugu, adibidez, Michel Duhartek 1989an plazaratu zuen “Uztaritz au temps de la Révolution” izeneko lekukotasun baliosa, 2021ean Beñat Kastorenek bikainki euskaraturik, (“Uztaritze 1789ko Iraultzaren garaian”) Lapurdi 1609 elkarteak argitara eman zuena. Aipa dezagun ere, 1985ean, Joxe Auxtin Arrietak, Erein argitaletxearen bitartez, plazaratu zuen “Landetaratuak” izeneko eleberri historikoa, film edota pastoral baterako abiapuntu ezin hobea izan daitekeena.
Eta nolabait amaitzeko, gogora ekar dezagun 2019ko uztailaren 28an eta agorrilaren 4an, Zuberoako Pagola herriak jokatu zuen Domingo Garat pastorala, Frantxoa Caset-ek idatzia eta Jean-Fabien Lexardoi errexentak zuzendua. 23. jelkaldian, Mundutegiren heriotza dute mintzagai. Mundutegi Saran jaberik gabe gelditutako lurrak eta etxaldeak bereak egin nahian omen zebilen. Herritar talde batek gauez etxetik bortxaz atera eta hil zuen. Frantxoa Caset pastoralgileak Domingo Garat jartzen du herritar horien artean. Ikus dezagun:
Mundutegi.161. bertseta: Herritarrak hor ez direno, ontsa balia dezagün hontarzünak pikarraitüz, etxe güziak suntsituz. // 162. bertseta: Üztaritze herriari, izena diogü kanbiatüko, “Marat sur Nive” deitüra, aitzinara erabiliko. // Sartzen da Domingo Garat, bere lagünekin Mundutegiren etxera. Mundutegi haizatzen düe.
Domingo Garat. 163. bertseta: Hor hiza traidorea, saldü dük gure Herria. Holako lan zikin hori, hire gain dük ezarria.
Herritar bat. 164. bertseta: Heltü gosea bezala, nahi izan dük baliatü, ohoiner egiten dena, hiri gük eginen deagü.
Domingo Garat. 165. bertseta: Orai hor da tenorea, traidoren erabakia, herrietan ebatsiak, zale gibel ützültzia. 166. bertseta: Anaiak hola tratatüz, ez düzüe ahalkerik. Zorren egün pakatzea, züentako düzü jinik. Mundutegi eraman eta ehorik da.
Horrela bukatu zen Jean-Martin Mundutegi hiltzaile eta lapurraren
bizitza. Burdinaz hil zuen eta burdinaz hil zuten. Ohorerik ez horrelako
hilketa lazgarriak agindu zituen bihozgabearentzat!
Adibide ederra, oraingo mundua ulertzeko. Mila esker egileari.
Erakusten du despota lapur eta hiltzaileak aise aritu daitezkeela askatasunaren, berdintasunaren eta anaitasunaren izenean, edota dena delako printzipio zuzenen eta zintzoen izenean bada. Berriki izan da osasun publikoa, hurrena izan liteke ingurumenaren defentsa.
Gogoan izan nola gobernuak atxilotu gintuen etxean eta udalerrian, eta nola instituzioek artatu gabe hiltzen utzi zituzten zaharrak, “gu denon osasunaren onerako”. Nola balore-kodigo aberrante batek erregimen oligarkiko autoritario terrorista psikopatokratiko batera eraman ahal gaituen, munduaren historian hamaika adibide.
Makiavelok esana omen da helburuak bitartekoa justifikatzen duela. Baina seguraski, helburua aitzakia besterik ez da, eta bitartekoa helburu. Tiranoen zapalkuntza eta zitalkeria besterik ez dena, zuritzeko eta legal egiteko.
Orduko lapurtar haiek ernai zeuden eta ongi asko zekiten justiziaren aplikazioa zer den. Agur eta ohore gizaki integro haiei.