Argitalpenaren iturria: A.A.J.M., Asociación Acceso Justo al Medicamento / Medikamenturako Sarbide Zuzena Elkartea

Jatorrizko testuaren autorea:
Ángel Mª Martín Fernández-Gallardo.
Castilla-La Mancha-ko Osasun Zerbitzuko (SESCAM) ikuskatzaile farmazeutikoa. AAJMko lehendakariordea.

AAJM aldizkariaren 30 zenbakia. 2024ko maiatza

(Testuaren lehenengo zatia euskaraz prestatzea: Kote Camacho)

Jainkoen peoiak

Mitologia grekoan, Peon jainkoen sendatzailea zen¹, eta Ares sendatu izana egozten zaio, gerraren jainko greziarra Diomedesek zauritutakoa, eta Hades ere bai, azpimunduaren jainko greziarra Herkulesek zauritutakoa, zeinek eskerrak emateko bihurtu zuen lore, peonia edo Alexandriako arrosa. Baina gaur egun jainko berriek hainbesteko boterea metatu dute, peoien armada bat eduki dezaketela helburu horretarako, nahiz eta haien esker ona ez den hain poetikoa, ekonomikoa baizik.

Inork pentsa al dezake zoriaren ondorio dela ospitaleko farmazia-gastuaren %18,5 onkologian eta %11,5 hematologian izatea, eta farmazia-multinazionalek onkologiako eta hematologiako iritzi-liderretan egiten duten inbertsioa ere %18,6 eta %11,6 izatea? Norentzat lan egiten du errealitatean bi ordaintzaile ezberdin dituenak, batengandik 50.000€ kobratuz eta bestearengandik beste 100.000€ baino gehiago? Exklusibitatean lan egiten al duzu zure 50.000€-ko soldataz gain, beste ordaintzaile batek beste 15.000€ bat ematen badizkizu? Nori aholkatzen dio ordaintzaile bat aholkatzeagatik kobratzen ez duenak, eta bai 100.000€ beste batzuengandik? Estatu honetako Osasun Sisteman lan egiten duten 10 onkologotik 1ek, 12 erreumatologotatik 1ek, 15 dermatologotatik 1ek eta 20 hematologotatik 1ek 15.000€ baino gehiago jasotzen badituzte multinazional farmazeutikoengandik, Osasun Sistemarentzat bakarrik lan egiten al dute?

Jende gehienarentzat ura baino argiago dagoena: beste ordaintzailea multinazional farmazeutikoak direnean, hieroglifiko bihurtzen dute, balio-transferentzien paliopean estaltzen dutena, denok oker gaudela konbentzitzen saiatzeko, baina ez gaude oker. Artikulu honetan agerian uzten da, palio horren azpian ezkutatuta, multinazional farmazeutikoek interesen sare sozial zabal, konplexu eta oso zabal bat ehuntzen dutela, eta interes horiei eusten dietela, osasun-profesionalei balio-transferentzia deritzotena ordainduz, kopuru handiak kasu askotan, eta horietako 855 lizunak, jainkoen peoi berriak, iritzi-liderrak, urtean 25 milioi euro baino gehiago ordaintzen dizkietenak. Sare honek bere intereseko arlo terapeutiko guztiak hartzen ditu barne, lurralde nazionalaren zati handi batean, osasun-espezialitateak, gure herrialdeko ospitaleak, osasun-zentroak, elkarte zientifiko nagusietako gobernu-batzordeak (SSCC), haien lantaldeak (GGTT), GGTT nagusiak eta elkarte profesional independenteak, zientzia-biltzarretako hizlariak eta moderatzaileak. Sendagaien Espainiako Agentziara ere iristen da, non aholkularitza zientifiko eta klinikorako adituen sarearen %10 ere jainkoen peoiak diren, eta 2022an milioi bat euro baino gehiago kobratu zituzten multinazional farmazeutikoetatik. 2020an izendatutako Osasun Sistema Nazionaleko Prestazio Farmazeutikoa Finantzatzeko Aholku Batzordeko laguntza teknikoko taldeko osasun-profesionaletako bat ere hala da!

Baietz, ezagutzen dugula mantra, baina ez duela larritzen. Multinazional farmazeutikoek balio-transferentziak deitzen dutena, jainkoen peoien kasuan, hala izan gabe, funtzionarioentzat eroskeria litzatekeenaren antzekoena da; baina multinazional farmazeutikoen palioaren azpian mirakulua lantzen da eta balio bihurtzen da. Eta hainbeste! Artikulu honetan ikusiko den bezala, osasun-arloko profesionalentzako ordainketen arloan, farmaziako multinazionalek ez dute puntada bakar bat ere ematen haririk gabe. Eta haria leku zehatzean eta bere interesetarako behar duen lodieran.

Materialak, metodoak eta lan-egitura

Artikulu hau egiteko, Espainiako osasun-profesionalei 2022an egindako zuzeneko edo zeharkako ordainketen ondoriozko balio-transferentzia guztiak berrikusi dira, eskudirutan edo gauzatan. Transferentzia horiek munduko lehen 18 multinazional farmazeutikoen gardentasun-txostenetan egin eta argitaratu dira², salmenta-bolumenaren arabera, kontzeptu hauengatik: prestakuntza-jarduerak, bilera zientifiko-profesionalak edo zerbitzuak ematea (aurrerantzean, ToV).

Multinazional bakoitzak profesional bakoitzari egindako ordainketa indibidual guztiak identifikatu dira, haien zenbatekoaren arabera geruzatu dira, profesionalei egindako banakako ordainketak hautatu dira, multinazional bakoitzaren 5.000 euroko edo gehiagoko balioarekin, eta profesionalaren arabera taldekatu dira.

15.000 €-tik gorako ordainketa agregatua jaso duten 855 osasun-profesionaletatik, Interneteko informazio-iturri publikoetatik lortu da osasun-zentro publiko batean lan egiten badu, bere lanbide-kategoria, osasun-espezialitatea, artikuluan sartutako zientzia-elkarteetako eta lantaldeetako karguak eta gainerako informazioa. Lan hau egiteko erabili diren profesional horien datu guztiak Interneteko sarbide publikoko iturrietatik lortu dira oso-osorik.

Elkarte zientifikoetako zuzendaritza-batzordeetatik, lantaldeetatik eta artikuluan jasotako edo artikuluan aipatutako gainerako erakunde, organismo, batzorde eta kongresu sanitarioetako kideetatik berrikusi dira 18 multinazional farmazeutiko horietako kideek jaso dituzten ordainketak. Informazio horrekin bertan jasotako irudi, taula, mapa eta grafo guztiak egin dira.

Artikuluak 4 zati ditu (epilogo bat eta eranskin bat), eta hauek dira:

1. zatia: Espainiako multinazional farmazeutikoen interesen sare soziala.

2. zatia: Multinazional farmazeutikoen balore-merkatua ToV-ekin.

3. zatia: Inbertsioa errentagarrituz.

4. zatia: Kongresu sanitarioak, operazio-antzoki nagusia.

Lehen zatia:
Espainiako multinazional farmazeutikoen interesen sare soziala

Sareko kideen banaketa probintziala

Sare hori lurralde nazional osoan banatutako osasun-profesionalek osatzen dute, eta urtero farmazia-multinazionalek ordainketak egiten dizkiete. 2022an 103 milioi euro izan ziren, kontzeptu eta kopuru oso aldakorren arabera: inskripzio-kuotaren ordainketa, bidaiarena, ostatuarena, ordainketa guztiak barne edo egindako zerbitzuengatik egindako ordainketak. Multinazionalaren interes terapeutiko estrategikoaren eta profesional horrek bere interes terapeutiko estrategikorako duen balioaren arabera, bazkari baten kostutik dozenaka mila euroraino aldatzen dira egindako zerbitzuengatik. 1. eta 2. mapetan, sareak probintzien arabera (Ceuta eta Melilla) duen banaketa ikus daiteke, bai eta Madrilen eta Bartzelonan duen kopuru oso handia ere, bakoitzean 10.000 osasun-profesional baino gehiago baitaude.

1. mapa: Penintsulako eta Balear Uharteetako 18 multinazional farmazeutiko nagusien interesen sare sozialeko kideen banaketa probintziala.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

2. mapa: Kanarietako 18 multinazional farmazeutiko nagusien interesen sare sozialeko langileen banaketa probintziala

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

Sarearen lurralde-hedapena

ToVetako informazioa aztertuta, osasun-profesional bakoitzak zein udalerriri ordaintzen dion jakin daiteke. Horrela, jakin daiteke 1973 udalerrik oinarrizko 1.653 osasun-eremu hartzen dituztela (dauden 2.236 eremuen %74) eta 40.565.715 pertsona bizi direla bertan (Espainiako biztanleriaren %87). Horrela, gure herrialdean beren intereseko terapia-eremuetan agintzen diren tratamendu ia guztietan eragiteko ahalmena dute, zuzenean edo zeharka. Eta, horretarako, denbora osoz lan egiten dute beren interes-sare sozialarekin.

  beren intereseko terapia-eremuetako tratamendu ia guztietan eragiteko ahalmena dute, zuzenean edo zeharka —biztanleriaren %87

3. eta 4. mapek Penintsulan, Balear Uharteetan eta Kanarietan duten ezarpena eta hedadura erakusten dute; eremu jendetsuenetan duen ezarpen ugaria ikusten da: Mediterraneoko itsasertz osoan, Madrilen eta haren eragin-eremuan, Galizian, Andaluzian, Kantauri isurialdean eta uharte nagusietan. Puntu horiek ordainketak jaso zituzten osasun-profesionalen populazioak adierazten dituzte, eta gorriz dauden eremuak oinarrizko osasun-eremuak dira.

3. mapa: Penintsulako eta Balear Uharteetako 18 multinazional farmazeutiko nagusien interesen sare sozialaren lurralde-hedapena.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

4. mapa: Kanarietako 18 multinazional farmazeutiko nagusien interesen sare sozialaren lurralde-hedapena.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

Farmazia-multinazionalen ordainketa-sare nagusia Espainian

1. grafikoak interesen sare sozial nagusia erakusten du: 18 multinazional farmazeutiko horietatik urtean 15.000€ baino gehiago jaso zituzten 855 profesional sanitarioei egindako ordainketak, 4.575 ordainketa egin baitzizkieten. Nodo handi beltzak multinazional bakoitzari dagozkio, nodo txikiak haiek jaso zituzten profesionalak dira, geziek ordainketa bakoitza adierazten dute eta zein laborategitatik jaso zuten adierazten dute, haien lodiera zenbatekoaren proportzionala da eta kokapena, zentrala edo periferikoa, sarearen barruko protagonismoarekin lotuta dago. Kolore bakoitzak profesionalaren osasun-espezialitatea identifikatzen du, eta horiekin aldeak ikusten dira multinazional bakoitzak bere ToVak inbertitzen dituen profil profesionaletan: endokrinologia (urrezkoa) Novonordisk, barne-medikuntza (berde argia) Gilead, dermatologia (horia) Lilly, Abvie eta Sanofi, pneumologoak (urdina) GSK eta AstraZeneca, hematologoak (gorria) Janssen edo onkologoak (berde iluna) Pfizer. Hala ere, azken horiek interes terapeutiko handiak dituzten hainbat multinazionalen desiraren xede dira, eta, zalantzarik gabe, AEBn onkologoen ordainketari buruz berriki egindako ikerketa batek³ argitaratu duena ezagutzen dute: “Lotutako botikaren preskripzioa %4 handitzen da ordainketa eta igoera jaso ondorengo hamabi hilabeteetan. Marketin-ordainketa baten ondorioz, medikuak minbizia duten eta hilkortasun baxuagoa espero duten pazienteak tratatzen hasten dira. Ordainketak minbiziaren aurkako sendagaietan gastu handiagoa eragiten duten arren, ez dago pazienteen hilkortasunari lotutako hobekuntzarik. ” Argiago esan daiteke?

1. grafikoa: Farmazia-multinazionalen interesen sare soziala eta urtean 15.000€ baino gehiago jasotzen dituzten osasun-profesionalei egindako ordainketak.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

Sarearen modularitatearen azterketa teknikoak 8 komunitate detektatzen ditu, kolore desberdinekin identifikatuak 2. grafoan. Komunitate horietan laborategi bat edo laborategi-talde bat osasun-profesional jakin batzuekin modu sakonagoan erlazionatzen da, eta bat dator 1. grafoan ordaintzaileen intereseko eremu terapeutikoen eta profesional horiek lan egiten duten osasun-espezialitateen edo eremu klinikoen artean ikusten den erlazioarekin. Azterketa horren arabera, 2 multinazionalek soilik osatzen dute talde propioa: Pfizerrek eta Gileadek. Gainerakoek beste batzuekin partekatzen dituzte interes komunak: Novonordisk Lilly eta Boehringerrekin; Janssen Abvie eta Amgenekin; Roche Bayer eta Takedarekin; Novartis Sanofi eta Merckekin; MSD BMSrekin eta GSK AstraZenecarekin. Eta artikulu honen bigarren zatian ikusiko denez, analisi tekniko hori bat dator iritzi-liderrei egindako ordainketekin.

2. grafikoa: Multinazional farmazeutikoen interesen sare soziala eta urtean 15.000€ baino gehiago jasotzen dituzten profesional sanitarioei egiten dizkieten ordainketak.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

Bere interesen sare soziala lantzen: balio-transferentziak eta iritzi-liderrak

Espainian, profesionalen, zientzialarien eta intelektualen hileko batez besteko soldata 3.122€-koa izan zen, INEren arabera _⁽⁴⁾, 2022an. Horrela, kalkulatu daiteke 18 multinazional farmazeutiko nagusiek urtero osasun-profesionalei ToV ordaintzeko erabiltzen dituzten 103 milioi euroak _⁽⁵⁾ urteko 33.333 ordainsariren baliokideak direla, ikusiko denez, oso modu selektiboan banatzen dituzten 2.750 osasun-profesionalen urteko soldataren baliokideak. Kopuru horiek profesionalentzat duten balioa zehazteko, neurketa-unitaterik onena beren zerbitzu zentralek erabiltzen dutena da, farmazia-industriaren babesletzek zer balio duten zehazten dutenean. Horrela, Hematologia eta Hemoterapiako Espainiako Elkarteak (SEHH) Urrezko Babesletzat jotzen du 15.000€ ordaintzen dizkiona, Zilarra 9.000€ eta Brontzea 5.000€⁶, eta kopuru horiek erreferentzia gisa erabiliko dira artikulu honetan iritzi-liderrak identifikatzeko.

Zer da iritzi-lider bat (KOL) farmazia-industriarako? Hala azaltzen du alor horretan urteak daramatzan enpresa batek⁷: “KOL bat aditu sinesgarri eta konfiantza-sortzaile bat da, bere baieztapenak bermatzen dituzten oinarri zientifiko sendoak dituena, bere lankideentzat objektiboa, prestigioduna eta sinesgarria dena. Osasun-proiektu batean, ospe kontrastatuko KOLaren presentzia, sortzen ari diren KOLekin proportzionalki konbinatuta, haren oinarrizko oinarri bihurtzen da, eta sinesgarritasunaren eta konfiantzaren bermea da. ” Farmazia-industriak «iritzi-lider gakoa» terminoa erabiltzen du (KOL ingelesezko akronimoa da), lankideei mezuak helarazteko bereziki eraginkorrak diren mediku eraginkorrei erreferentzia egiteko.

Eta jakina da, multinazional farmazeutikoak direnean, sinesgarritasunaren, konfiantzaren eta eraginkortasunaren bermeaz hitz egitea beren sendagaien salmentak handitzeaz hitz egitearen sinonimoa dela, horretarako gastatzen baitute diru hori haietan. Ezin denez jakin KOL bakoitzak zer balio ekonomiko duen multinazional farmazeutiko bakoitzarentzat, jakina asko eta desberdina dena kontrastatutako edo goraka doan baten arabera, aurreko bi atalak kontuan hartuta, lan horretarako KOL gisa hartu dira 18 multinazional farmazeutikoetatik 15.000€ baino gehiago jaso zituzten profesional guztiak (hileko 5 soldata baino gehiagoren baliokidea) edo horietako bakar batek 5.000€ eta 15.000€ artean jaso zituztenak.

Kopuru horiekin, SEHHren balio-sailkapenarekin (6) eta farmazia-multinazional horien gardentasun-txostenetan argitaratutako ordainketekin, KOLak honela sailkatu dira:

– Diamantea: 18 multinazional farmazeutikoetatik >50.000 € jaso zituena.

– Platinoa: 18 multinazional farmazeutikoetatik 25.001€ eta 50.000 € artean jaso zituena.

– Urrea: 18 multinazional farmazeutikoetatik 15.001eta 25.000€ artean jaso zituena edo multinazional bakar batengandik >15.000 jaso zituena.

– Zilarra: profesional horrek 10.001€ eta 15.000€ artean jaso zituen farmazia-multinazional baten eskutik.

– Brontzea: profesional horrek 5.001€ eta 10.000€ artean jaso zituen farmaziako multinazional batengandik.

Iritzi-liderrak identifikatuz: farmazia-multinazionalen ordainketa-piramideak

Ordainketak beren zenbatekoen tarteen arabera estratifikatuta, 1. taulan 18 multinazionalen ordainketa agregatuen piramidea ikusten da, eta piramide horrekin identifikatu daiteke profesionalek haientzat duten balioa. Espainian, iritzi-lider diren 2.789 osasun-profesionalek (1. irudia) 5.000 eurotik gorako ordainketak jaso zituzten multinazional horietakoren batengandik: %3k beren ordainketen zenbateko osoaren %26,5 metatzen du, eta 74.121 profesionalek ( %80) 1.500 € baino gutxiago jaso zuten; horietatik 37.935ek (guztizkoaren %40) 500€ baino gutxiagoko ordainketak izan zituzten, eta beren ToV guztien zenbatekoaren %8 baino ez dira.

1. irudia: 2.789 iritzi-liderrak, ordainketaren zenbatekoaren eta kategoriaren arabera ordenatuta.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

1. taula: 18 multinazional farmazeutikoen baterako ordainketen piramidea, tarteka

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

Goiko 1. taulako informazioa grafiko batean irudikatuz (2. irudia) ikus daiteke diru bera erabiltzen dutela, ia 28 milioi euro, beren 2.789 KOLei ordaintzeko ( %3 hori ia 10.000€ ordaintzen dietenei batez beste), hizlari eta moderatzaile izatetik kongresu, bilera eta lan-bazkarietara joaten direla, beste 64.916 profesionalei ordaintzeko (guztizkoaren %70), batez beste 424 euro jasotzen dituztela eta kongresu eta lan-bilerak betetzen dituztela edo jankideak eramaten dituztela beren lan-bazkarietara. Pascual Maragall eta bere esku-hartze ospetsua emulatuz gero, esan liteke, farmazia-multinazionalek osasun-profesionalei egindako ordainketekin (balio-transferentziak deitzen diete), OSNk arazo bat duela eta %3 deitzen dela.
2. irudia: PSei egindako ordainketen ehunekoa eta PSen ehunekoa, tarteen eta metatuen arabera.

Farmazia-multinazionalek osasun-profesionalei egindako ordainketak: zenbatekoaren % tarteen arabera, eta metatutako tarte bakoitzeko profesionalen ehunekoa guztizkoaren gainean. ToV 2022

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

2. taulan, profesionalen kopuruaren banakapena ageri da, multinazionalen arabera, ordainketa-mailen arabera eta ordezkatzen duten ehunekoaren arabera.

2. taula: 18 multinazional farmazeutikoen baterako eta banakako ordainketa-piramideak.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

Multinazional bakoitzeko datuek erakusten dutenez, alde handiak daude ordainketa-piramideen artean, bai ehunekoari dagokionez, bai ordainketa-tarteetako profesionalen kopuruari dagokionez. Multinazional bakoitzak ordaintzen dien profesional guztiekiko KOLen ehunekoa erakusten duen 3. irudian ikus daitekeenez, horietako 5 nabarmentzen dira: Sanofin, Mercken, Gileaden, Abvien eta Janssenen guztizkoaren % 5 baino gehiago dira. Bayerren, aldiz, % 1 baino gutxiago dira.

3. irudia: ToV-ekin ordaindutako multinazional bakoitzeko KOL profesionalen ehunekoa.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

Horiek dira ordaintzen duten KOL ehunekoagatik nabarmentzen diren multinazionalak, baina bakoitzak ordaintzen dien KOL kopuru osoa aztertuz gero, aldeak oso handiak dira. 4. irudian ikus daitekeenez, Janssen nabarmentzen da beste guztien gainetik, 528 KOLi egindako ordainketekin gainerakoen batez bestekoa laukoizten baitu, eta iritzi-lider gehien ordaintzen duen bigarren multinazionala, GSK, ia bikoizten baitu. Eta 6 multinazionalen artean, 200 KOL, Janssen, GSK, Pfizer, AstraZeneca, Sanofi eta Abvie baino gehiagori ordaintzen dietenak iritzi-lider diren osasun-profesionalei egindako ordainketa guztien % 75 dira. Horiek ordaintzeko inbertitutako diruko liderrak dira. 4. irudia: Multinazional bakoitzak ordaintzen dituen iritzi-profesional sanitario liderrak.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

Multinazional farmazeutikoek zenbat ordaintzen dieten iritzi-liderrei

3. taulan, jaso zituzten 2.789 iritzi-liderrei egindako ordainketen xehetasuna ageri da, multinazionalen arabera sailkatuta, eta kategorien arabera bereizita: 27.755.772€ ordaindu zizkieten guztira, 9.951€ batez beste. Kategorien arabera, batez beste 24.125€ izan ziren Urrezko KOLentzat, 11.815€ KOL Zilarrarentzat eta 6.857€ KOL Brontzearentzat. Sailkapen horretan, osasun-profesional bera behin baino gehiagotan ager daiteke, iritzi-lider kotizatuenek ordainketa handiak jasotzen baitituzte hainbat multinazionaletatik: adibidez, profesional bat multinazional baten KOL urre eta beste baten KOL Bronce izan daiteke, edo hainbat multinazionalen KOL Oro izan daiteke.

Kategorien araberako azterketa horretan ikus daitekeenez, KOLi ordainketa gehien egiten dizkion multinazionalaren (Janssen) eta bigarrenaren (GSK) arteko alderik handiena batez ere KOL Brontzea da (402 Janssenen eta 172 GSKren artean), eta bi multinazional horiek dira balio handiagoko iritzi-liderrei (KOL Urre) milioi eurotik gorako ordainketak egiten dizkieten bakarrak.

3. taula: Multinazionalek 2022an ordaindu zizkieten iritzi-liderren kopurua eta zenbatekoak.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

5. irudian, multinazional bakoitzaren Urrezko, Zilarrezko eta Brontzezko KOLei egindako ordainketen batez besteko zenbatekoak ageri dira. Zilarrezko eta Brontzezko KOLen kasuan multinazionalen arteko aldeak txikiak direla ikus daiteke ( %16ko eta %12ko aldakuntza gutxieneko eta gehieneko balioen artean, hurrenez hurren). Hala ere, askoz handiagoak dira Urrezko KOLentzat, %50eko aldearekin gehiago ordaintzen dutenen artean, Lilly, Pfizer eta Merck (27.000€ baino gehiago batez beste) eta gutxiago ordaintzen dutenen artean, Novonordisk eta Takeda (18.000€ inguru batez beste).

5. irudia: Multinazional farmazeutiko bakoitzak Urrezko, Zilarrezko eta Brontzezko iritzi-liderrei egindako ordainketen batez besteko zenbatekoa.

Iturria: Farmaindustria (2). AAJM-K egina.

Eta honaino lehenengo zatia, momentuz.
Jatorrizkora jo dezakezu, erdarazko iturrira.

Autorearen erreferentziak:

1. Kyriakoua, G. Kyriakoub, A. y Malouhouc, A. Práctica médica, leyendas urbanas, mitos y folklore relativos a la Dermatología en la Historia antigua de Grecia. ACTAS Dermo-Sifiliográficas 113 (2022) 951—954.
2. Farmaindustria. Colaboraciones con Profesionales Sanitarios y Organizaciones Sanitarias. [Internet]. 2024ko ekainak 1 kontsultatuta. Eskuragarria hemen:
3. https://www.codigofarmaindustria.org/sites/sarfi/colaboracionesps.html
4. Colleen Carey & Michael Daly & Jing Li, 2024. «Nothing for Something: Marketing Cancer Drugs to Physicians Increases Prescribing Without Improving Mortality,» NBER Working Papers 32336, National Bureau of Economic Research, Inc.
5. INE. Decil de salarios del empleo principal. EPA año 2022. [Internet]. 2024ko ekainak 1 kontsultatuta. Eskuragarria hemen https://www.ine.es/prensa/epa_2022_d.pdf
6. AJM. Nº 25. Martín, AM. Los pagos a profesionales y organizaciones sanitarias: el mercado de pulgas de las multinacionales farmacéuticas. [Internet]. [Consultado 1 Jun. 2024]. Disponible en https://accesojustomedicamento.org/los-pagos-a-profesionales-y-organizaciones-sanitarias-el-mercado-de-pulgas-de-las-multinacionales-farmaceuticas/
7. DOSSIER DE PATROCINADORES. Código de relaciones con la industria. Patrocinio corporativo.  [Internet]. . 2024ko ekainak 1 kontsultatuta. Eskuragarria hemen: en https://www.sehhseth.es/images/stories/recursos/pdf/PATROCINADORES/DOSSIER-PATROCINADORES-SEHH-SETH-2020.pdf