Utopiaren aurka, ‘American Dream’ delakoa beti izan zen selektiboa

Contra la utopía,
jatorriz Jot Down-en argitaratua,
2025eko ekainaren 28an.
Egilearen onespenez ekarria
Independentea.eus-era.

Duela egun batzuk, Kirmen Uribe idazleak El País egunkarian “Todo lo que amamos” izeneko artikulua argitaratu zuen, kontatuz Estatu Batuetara 2018an iritsi zenetik hona bizi izandako esperientzia, eta herrialdearen hondoratze progresiboa deitoratu zuen. Bere artikuluaren premisetako bat da “demokrazia baten arrakasta ez dagoela kudeaketaren arabera soilik: utopiak behar ditu”, eta bultzada ameslari hori berreskuratuz bakarrik itzul daitezkeela Estatu Batuak lehenago izandakora.

Tesiak itxura ona du. Itxura ona duten baina jada ezer esan nahi ez duten beste hainbat gauzak bezala.

Uribe New Yorkera iritsi zenean, herrialdea gainbehera bortitzean zegoen jada. Kirmen Uribek orduan ezagutu zuena, garai hartan iritsi ziren beste hainbestek bezala, ez zen Estatu Batuak; udaleku woke bat baizik, bere burua pozoitu zuena, gai ez zelako izan lehentasunezko gaiei aurre egiteko. Osasun sistema beti egon da pribatizatuta, ia erabat, hezkuntza publikoa jada hautsita zegoen, unibertsitateak ikasleen zorretan eta itxurakeria ideologikoen nahasketa batean eusten ziren, eta prekarietatea bizimodu gisa normalizatuta zegoen jada. Ia bi hamarkada neramatzan hemen bizitzen bera iritsi zenean, eta berak gainbehera gisa aurkezten duena askorentzat aspaldi iragarritako desegite baten jarraipen logikoa besterik ez da.

Tristetzen nau kolapso hori orduan Kirmen Uribek aipatu ez izanak, agian oharkabean pasa zitzaiolako, komenientziaz. Edo agian, unibertsitate elitistetako humanitate sailekin lotutako pertsona askorentzat bezala, hizkuntzaren estetikan babestea tentagarria izaten zaigulako, errealitateak gainezka egiten digunean. Kontua ez da errua norbanakoari botatzea, baizik eta ulertzea nola inguratzen gaituzten dinamika batzuek —batzuetan sotilak, besteetan bortitzak— ohikeria bihurtzeraino onartezina dena. Prestigioa, soldata neurrigabeak, segurtasun sentsazioa, baita aitortza nahia bezain oinarrizko eta gizatiarra den zerbait ere: horrek guztiak pribilegioa eta meritua nahastea eragin diezaguke. Erraza da geure burua konbentzitzea New Yorken sei hilabeteko soldata, astean lau orduz bakarrik irakatsiz— eta Espainian bi urtez iraunaraziko ligukeen soldata—, merezi dugun soldata dela. Batzuetan, mundu akademikoa futbol profesionalaren antzekoa da: zure auragatik ordaintzen zaizu, ez zure rolagatik, eta azkenean sinesten duzu prezioak zure balioa islatzen duela. Baina ez du islatzen. Balioa eta prezioa nahastearen antzinako akatsa besterik ez da. Ni ere egon nintzen hor. Baina iritsi zen une bat erosotasun horren zama eskaintzen zuena baino handiagoa bihurtu zena. Diskurtso akademikoaren eta kanpoko munduaren gogortasunaren arteko kontrastea hain nabarmena zen, hasi nintzaiola galdetzen neure buruari ea nola itzuli etxera kalterik gabe, barruan zerbait hautsi zitzaidala sentitu gabe.

Uribek bere buruari galdetzen dio ea bere seme-alabek izango ote dituzten elitearen babespean hezitakoek bezalako aukerak. Betidanik liluratu naute publikoa aldarrikatzen duten horiek, pribatua irrikatzen duten bitartean. Galdetzen diot neure buruari: hori al da galera handia? Kultura-kasta ilustratuaren parte izateari uztearen mina, testuan inplizituki dagoena? Unibertsitateko mintegietan Derridaz edo Jack Halberstamez eztabaidatzeko ezin esertzearen mina, une horretan bertan intsulina ordaindu ezinik gazte bat hiltzen den bitartean? Pertsonalki, nire kezka ez da nire alaba Ivy Leagueko unibertsitate batera joango den ala ez. Beste galdera batzuk egiten dizkiot neure buruari. Mesedez, begiratu munduari. New Yorken jaiotako nire alabak pertsona ona izaten ikasi ahal izango al du erasoa bizirauteko bide bakar gisa aurkezten den mundu batean? Zer tresna moral, zer erresistentzia afektiboko tresna geratuko zaizkio bere burua suntsitu gabe defendatzeko? Zer prezio ordaindu beharko du bakean lo egiteko, ahalik eta kalte gutxien egiten saiatuz? Bere suntsipenaren ala besteen suntsipenaren artean aukeratu beharko al du?

Uribek aipatzen ditu queer figurak, kultur sinboloak, izen eskasak (baina guztiak akademikoki errentagarriak), «maskulinitate toxikoa» bezalako terminoak, hemen eta han barreiatuta, aniztasuna aipatzea hura gauzatzearen sinonimoa balitz bezala. Betikoa. Hona ekarri gaituenetik gehiago. Jendaurrean hitz batzuk esatea nahikoa balitz bezala injustizia estrukturala uxatzeko. Ez dago analisirik, ez dago benetako minik, ez dago gorputzik, ez dago daturik. Fantasia eta nostalgia abstraktu bat soilik, berak amestu zuen moduan berez inoiz funtzionatu ez zuen herrialde batenganakoa. Izan ere, American Dream delako ametsa —existitu zen bitartean— beti izan zen selektiboa. Eta gehien defendatu zutenak ia beti izan ziren haren hausturak ikusteko prestasun gutxien zeukatenak.

Gainbehera sendotu egin zen ezker akademikoak eta komunikabide batzuek borroka baino erosoagoa den erretorika bereganatzea erabaki zutenean

“Itxaropentsu” gisa definitzen dituen urteetan, milioika pertsona zeuden jada oinarrizko osasun-laguntzarako sarbiderik gabe. 2018an, Estatu Batuetako ia 27 milioi pertsona asegururik gabe zeuden, ezin zutelako ordaindu, AEBko Errolda Bulegoaren datuen arabera. Arraza-desberdinkeria latza zen: CDCen arabera, emakume beltz batek erditzearekin lotutako kausengatik hiltzeko 3,2 aldiz aukera gehiago zuen emakume zuri batek baino. Ikasleen zorra 1,5 bilioi dolar baino gehiagokoa zen, eta gazteen suizidioak ugaritzen ari ziren: 2018an, suizidioa izan zen 15 eta 19 urte bitarteko gazteen bigarren heriotza-kausa nagusia. Etxegabetze masiboak, deportazioak, eskoletako tiroketak eta gentrifikazio kontrolaezina ez ziren etorkizuneko mehatxu bat, eguneroko errealitate bat baizik. Esan liteke estatistikak ez direla ezagutzen. Baina kea ikusi genuen, usaintzen genuen, kalera irten eta miseria horretan sartzen ginen. Liburutegietako espazio irekietan jarritako sareak ikusi genituen, ikasleek, salto eginez gero, beren helburua ez lortzeko: beren buruaz beste egitea.

Benetako botereari aurre egiteari utzi eta jada ezer esan nahi ez duen diskurtso inklusibo bat birziklatzea aukeratu zuen akademia bereko kidea da Uribe

Orduan ere, herrialdea logika estraktibo eta bihozgabe batek eusten zuen. Gainbehera ez zen Trumpekin hasi. Ezta pandemiarekin ere. Ezta azken urteetako gerra kulturalarekin ere. Gainbehera askoz lehenago hasi zen, eta sendotu egin zen ezker akademikoak eta komunikabide batzuek borroka baino erosoagoa den erretorika bereganatzea erabaki zutenean. Errealitateari begiratzeari utzi ziotenean eta ezer barne hartzen ez duen diskurtso inklusibo bat birziklatzea erabaki zutenean. Ezker akademiko hori hitzaren zentzurik literalenean alferrikakoa da, oso (gaizki) hezia, paper meheko aurrerakoia, eta bera da Uribek orain bere kexak idazten dituen eszenatokia eraiki zuena. Nire kexak ere badira, baina aldea dago: denbora batez aberastu zaituen baina orain kontuak eskatzen dizkizun sistematik ateratzen ez bazara, ez dago negar egiteko tarterik. Ni ere egon nintzen hor, berriro diot. Baina atera egin nintzen; alde egin nuen hau bezalako artikuluak idatzi ahal izateko, kexatzeko eskubidea aldarrikatzeko. Uribek ez du ihes egin Estatu Batuak metaforekin eta egiturak ukitu gabe salbatu zitezkeela uste zuen dinamikatik. Benetako botereari aurre egiteari utzi eta jada ezer esan nahi ez duen diskurtso inklusibo bat birziklatzea aukeratu zuen akademia bereko kidea da. Bere kide askok besteen minaz idatziz egin dute ibilbidea, baina lokatz horretan inoiz zikindu gabe. Prekaritatea aztergai bihurtu zuten, besteen sufrimendua aurkezpen, alteritatea auto-zoriontzeko domina. Eta horregatik guztiagatik ordaindu zieten. Konpromisoaren estetikak ekintzaren etika ordezkatu zuen. Testigantza bezatu egin zuten. “Zaintza” hitza inoiz inor zaindu ez zutenek hustu zuten.

Oihu egiten dut: Ez, Estatu Batuek ez dute utopiarik behar. Egia deserosoak behar dituzte. Behar dutena da ameskeriatik etekina atera zuten horiek fikzioan izan duten parte-hartzea aitortzea. Onar dezatela egonkortasuna zirudiena jada bazela desberdintasun-eremu minatua, eta zenbait hitzen edertasunak ez duela justifikatzen eguneroko indarkeriaren aurreko isiltasuna.

Errealitatetik banandutako utopia ez da proiektu bat: simulazio bat da

Kirmen Uribek inoiz ezagutu ez zuen mundu bati eutsi nahi dio, inoiz existitu ez zenari, eta hori egiten du uneotan jada mingarriki heldugabea den mentalitate batetik. New Yorkera “idazle eta pertsona hobea izatera” etorri zela dio, eta “bazterketan edo gorrotoan sinesten ez duten pertsonekin bakarrik elkartzen” zela, munduak adierazpen horien aukera atzean utzi izan ez balu bezala. Jada ez gaude —ez banako gisa, ez gizarte gisa— horrelako lañotasuna baimentzeko adinean. Izan ere, errealitatetik banandutako utopia ez da proiektu bat: simulazio bat da. Eta humanitateak sakonki ahuldu dituena, AEBen eta munduko beste leku askotan, ez da idealen gabezia izan, baizik eta ideal horien erabilera apaingarri eta konplazientea, gertatzen ari denari aurre ez egiteko aitzakia gisa. Uribek galdetzen du ea bere seme-alabek bikaintasun espazioetara sartzeko aukera izango duten oraindik. Baina ez du galdetzen zer gertatuko den galdera horiek formulatzeko aukera ematen dien hizkerara ere sarbiderik ez dutenen seme-alabekin.

Duela hilabete batzuk, New Yorken, nire kalean egunero latak biltzen dituen emakume batekin hizketan hasi nintzen. Jatorrizko herrialdea, adina eta lata bakoitzeko zenbat ordaintzen zioten galdetu nion. Julia du izena. Ekuadorrekoa da. Hirurogeita hamabi urte ditu. Bost zentimo ordaintzen diote lata bakoitzeko. Esan nion duela hogei urte galdera bera egin niola bere egoera berean zegoen beste emakume bati. Erantzuna berdina izan zen: bost zentimo. Ez da ezer aldatu. Ezta lataren prezioa ere. Ezta lapurtu diguten duintasuna ere.

Askok pentsamenduaren podium sinbolikoan duten lekua mantentzeko idazten duten bitartean, beste batzuk suntsitzen gaituen hori bera ez bihurtzen saiatzen ari gara

Nik ere zerbitzu publikoetan sinesten dut. Doako hezkuntza sakon eta eraldatzailean. Aseguruari buruz galdetu gabe zaintzen duen osasun-laguntza unibertsalean. Pertsona guztientzat bermatzailea den gizarte batean. Zaintzaren etika batean, ortzimuga politiko gisa. Baina hori defendatzeko, ez dut beste utopiarik behar. Diagnostiko argia, hizkuntza zintzoa eta erantzukizun partekatua behar ditut.

Horregatik asaldatzen naiz Uriberena bezalako testuekin. Testu horiek ez dira kaltegabeak. Oso arriskutsuak dira, anestesiatzen laguntzen dutelako. «Maite dugunaren» izenean, ikusi gabe begiratzeko modu bat betikotzen dutelako. Izan ere, askok pentsamenduaren podium sinbolikoan duten lekua mantentzeko idazten duten bitartean, beste batzuk gure alabei — podiumik, bermerik, sarerik gabe — suntsitzen gaituen hori bera ez bihurtzen irakasten saiatzen ari gara.