Orain dela 15 urte, azaroaren 19an, Arantzazun Euskeraren Jatorriaren I. Biltzarra egiteko 60 lagun bildu ginen. Bertan, ikuspegi guztietako jendea gonbidatu baina soilik alde bateko ikerleak hurbildu zitzaizkigun haien teoriak azaltzera. Han batu ginenok euskeraren etorkizunarekin ere biziki kezkatuta geunden baina dantzariek dioten moduan, atzeak aurrea zelan dantzatu erakusten duenez, gure hizkuntzaren sorrera argitzen saiatu behar ginela uste genuen ondoren, aurrerantz jauzi handiagoa egin ahal izateko.
Arantzazuko biltzar horretan ondorio asko atera genituen: gure hizkuntzaren jatorriaz proposamen eta ikuspegi asko dago, kontraesanak daude, euskal filologiako irakasle gehienek ez dute gai hau ikuspegi zabaletik aztertu nahi eta teoria bakar batek nekez azalduko du gure hizkuntzaren sorrerako eta fase askotako garapena, teoria gehienak aldi bateko garapena azaltzen zentratuta daudelako: fonemen hasierako sorrera (soinuaren eta adierazitakoaren arteko lotura zuzenarekin), erro gutxirekin hitz multzo handiagoen sorrera, erroen espezializazioa terminologia zabalagoa osatzeko, eta azkenik oraingo garaia, non hitz multzo ikaragarriak sortu ahal izateko erroen eta esanahien arteko lotura galdu den.
Gure lana dauden teoriak jaso eta zabaltzea izango zela adostu genuen. Eta puntu batean teoria horietako bi, hiru edo lau ados egonez gero, horiek bereziki lantzen hasiko ginela.
Handik gutxira Iruña-Veleiako lehenengo albisteak zabaldu ziren: III, IV eta V. mendeetakoak omen ziren grafitoak topatu zirela Gasteiz ondoko karistiarren lehen eta gero erromatarrek okupatu zuten hiriburu zaharrean. Poz handia hartu genuen, idazki horiek jatorriaren ikerketan laguntza handia emango zutelakoan. Handik gutxira bestelako albisteak etorri ziren, irakasle batzuen iritziz faltsuak zirela alegia.
Iruña-Veleiako grafitoen gaia argitzea lehentasunezkotzat hartu genuen. Izan ere, bi biltzarretan parte hartu zuten ikerle guztiek gai batean bat zetozen: euskera bere inguruko hizkuntzak baino askoz gutxiago aldatu da. Euskal filologia irakasten dutenen arabera, ostera, euskera gainerako hizkuntzak bezala etengabe aldatu izan da eta esate baterako aintzineuskeraren eta oraingo euskeraren arteko aldea latinaren eta gazteleraren arteko bezainbestekoa izango litzateke. Beraz, faltsuak baziren eta euskera hainbeste aldatu bada, denbora galtzen ari ginen gure biltzarretako ikerleekin. Ostera, egiazkoak baziren eta euskera gutxiago aldatu dela frogatzen bazen, euskal filologiako irakasleen zain egon beharrean, bide eraginkorrago batetik gindoazela ondoriozta zitekeen.
Asteburu batean “El Correo”-k 4 orrialde eskaini zizkien faltsukeriaren aldekoei, Lakarra egun batean eta Gorrochategui hurrengoan elkarrizketatuz. Arkeologiaren gai bat hizkuntzalaritzatik ebatsiko zela zirudienez (benetan harrigarria litzatekeena), 2007ko abenduaren 3an gutun bat bidali genion Arabako Aldundiari puntako adituez (arkeologoak, hizkuntzalariak, arkeometria adituak…) osatutako nazioarteko batzorde bat eratu eta gaia argitzea eskatzeko.
Zoritxarrez, nazioarteko batzorde bat osatu beharrean, kide gehienak EHUko Letren Fakultatekoak zituen batzordea osatu zuten 2008ko urte hasieran, tartean datazioez arduratzen den arkeometria zientzia alorreko aditu bat ere ez zegoelarik.
Ondoren Gorrochateguik biltzar batean grafitoak faltsuak zirela adierazi zuen publikoki, batzordeak zuen isilpeko konpromisoa hautsita. Horrez gain, prentsara faltsukeriaren aldeko filtrazio gehiago egon zen eta horregatik orduko kultura diputatua zen Lorena Lopez de Lacalleri bilera bat eskatu genion. 2008ko azaroaren 19an Lurmen kanporatu zuten eta grafitoak faltsuak zirela adierazi zuten Aldundiaren ordezkariek, EHUko irakasle batzuekin batera. Bitxia izan zen, egun berean gure elkarteak 3 urte bete zituelako.
Hurrengo egunean Lorenak hartu gintuen eta txostenek faltsukeria frogatu zutela esan zigun. Hiru aldiz ondokoa galdetu genion: zergatik ez dira datazio berririk egin? Eta berak ezinezkoa zela erantzun zigun, grafitoak oso garbi zeudelako. Handik lur jota atera ginen, hiru urteko lana alferrik izan zela pentsatuz. Baina gaiarekin amaitzeko, arratsaldean Eliseo Gilek akusazioei erantzuteko eman zuen prentsaurrekora joan ginen eta ikuspegia erabat aldatu zitzaigun: Aldundiak ez zituen Eliseok eskatutako datazio eta kata kontrolatuak egitea onartu (beraz, Eliseoren iritziz datazioak egin ahal ziren), batzordekoek ez zuten indusketa bisitatu, ez zituzten 10 langileak elkarrizketatu, ez zuten informazio, txosten edo hain garrantzitsuak diren landa koadernoak aztertzeko eskatu, … alegia, horrelako ikerketa batzorde batek burutu beharreko lan bat bera ere ez zutela burutu. Bestetik Eliseok adierazi zuenez ez zen Lakarrak aipatutako “Descartes” agertzen, “Miscart” baizik, eta Madariagak topatutako osagai modernoa (eta horregatik bezperan faltsuak zirela esan) grafitoak itsasteko kolarena zela.
Gaia argi zegoen, grafitoak lurperatu nahi zituzten dataziorik egin gabe. Horregatik 2008ko Durangoko Azokan Agiñalde elkartearekin batera adierazpen bat egin eta egia zabaltzeko lanari ekin genion bi elkarteen artean. Ondoren beste erakunde batzuek ere gogor ekin zioten lan horri, batik bat, SOS Iruña-Veleiak eta azken urteotan Iruña-Veleia Argitun batu garen elkarte eta lagun guztiok.
Geroztik, 12 urte pasa dira eta gaia erabat argituta dago: 20 txosten baino gehiago agertu dira, horietako bi aldizkari zientifikoetan eta bat Pariseko unibertsitate batek argitaratuta –hemen laburpena–, eta faltsukeriaren aldeko argudio guztiak gezurtatu dituzte. Bestetik Edward Harrisek, mundu osoko arkeologoek erabiltzen duten Harris Matrix sistemaren sortzaileak, gaia argitzeko eskatu du. 20 txosten horiez gain ehunka artikulu ere agertu dira gai zehatzak landu eta argitu dituztenak. Faltsukeriaren aldekoak ez dira gai izan argudio berrien olatu handi honi erantzuteko eta publikoki gaia biltzar eta hitzaldietan eztabaidatzeko. Eta garrantzitsuena: Aldundiak, EHUk eta Epaitegiak ez dituzte eskarmentua duten laborategietan dataziorik egin nahi izan 12 urte hauetan. Zergatik? Ba argi dago, erantzuna zein den badakitelako: grafitoak egiazkoak dira.
Aurten egondako epaiketa ere oso argigarria izan da –Gontzal Fontanedak Independentean azaldu zigun bezela–. Grafitoak faltsutzat hartu ez zituen ikerlea (Antelo) ez zuten epaiketara deitu, bere txostena zaztarrera bidaliz. Faltsukeriaren aldeko txosten egileak (Navarro) ez du eskarmenturik arlo honetan eta erabili duen metodoa horrelako datazioak egiteko ez du inork munduan erabiltzen. Nola erabiliko dute, letren ildoetan sartuta dauden karbonato edo sedimentuek zenbat denbora daramaten hor sartuta aztertu beharrean, grafitoen gainazalean dauden metalak aztertu baditu? Horrela noski, ez dago grafitoak noiz idatzi diren jakiterik, aldiz, metal modernoen aztarnak uzten dituzten tresnez eta urez garbitu direla jakingo dugu, aurretik bagenekiena alegia.
Bestetik Navarroren laborategia zein den jakitea garrantzitsua da, Academia de la Historiarekin eta ETB-Alberto Santanarekin batera euskalduntze berantiarra defendatzen duen Ministerio de Cultura espainiarraren laborategia delako. Eta leku batetan esaten dutena (euskera ez dela hemengo jatorrizko hizkuntza) ez dute beste leku batetan (euren laborategian) kareletik botako ezta? Horregatik hango Martin Almagro hasieratik grafitoak faltsuak direla esaten egon da, zelten kontu guztia pikutara joan ez zedin.
Baina Iruña-Veleia ez da ETBren euskerarekiko eta historiarekiko euskalduntze berantiarraren iseka hori gezurtatzen duen bakarra. Adibide pilo bat gehiago dugu eta horiekin ere zentsura bera aplikatzen ari dira: Sorian agertutako hilarri euskaldunak, Euskal Herrian ditugun orain 2.000 urteko beste hilarriak, toponimo eta hidronimoen etimologiak, etab.
12 urteko borroka izan da ez baina gaituzte garaitu nahiz eta Vocento eta hedabide espainiar zein bertoko “agintari” gehienak (UPV, Aldundia, Jaurlaritza, Ertzaintza eta Espainiako Epaitegiak) argitzearen kontra batera aritu eta beste aldean Lurmen, SOS Iruña-Veleia, Martin Ttipia zein Euskeraren Jatorria moduko elkarte txikiak egon. Gainera, eusteaz gain, argitzearen aldeko aldarriak egunez egun gero eta atxikimendu gehiago dauzka, azkena Jose Angel Cuerda Gasteizko alkate ohiarena… Zeri esker lortu dugu?
Borrokatu dugulako. Ezin dira gauzak borrokatu gabe galdutzat eman behar. Euskaldunok epe luzeko borroketan adituak gara (erromatarren 500 urteko inbasioari eutsi genion hizkuntza eta gure euskal sena, legeak… galdu gabe), borrokatu behar da, beti, eskubideen eta zuzenbidearen alde, gogoz eta pazientziaz, zuhurtziaz zein ausardiaz. Adibidez, borroka luze honen azken ekimena Jose Mari Lejardik -Gabixolak- egin duen 99 eguneko gose greba izan da, muntatu duten fartsak epaiketa hori hankaz gora utzi duelarik, borroka honi bestelako indarra emanez. Hemendik berari eta lagundu dion taldeari eskerrak eman nahi dizkiegu erakutsitako kemenagatik.
Egia bilatzen dugulako. Gezurretan ezin da ganorazko ezer eraiki. Edozein ekimen, proiektu… egiaren eta zintzotasunaren gainean eraiki beharra dago. Horrek herri moduan milaka urtez irautea ahalbideratu digu. Baina hori ez da gaur egungo sistema “autonomiko” honetan ikusten duguna.
Barra bo ( auxe da bai potroak), Koldo. Zuzen zaude eta gaude. Gu erleak Gara eta gure lan eta borroka ez da alperrik izango. Goiz ala Gero, egiak egingo du vida. Gabón zoriontxu.