2018an aurkeztu zen EHUko zenbait irakaslek eta NUPeko batek idatzi eta Eusko Jaurlaritzak argitaratu zuen Euskararen Historia liburua, ia 900 orrialdeko obra mardula. Obrak antzinatetik gaur arteko historia jasotzen du hamar ikerlek sinaturiko zortzi ataletan. Lan ederra, oso interesgarriak iruditu zaizkigu lan gehienak. Euskararen historian interesatua dagoenarentzat erreferentziazko obra, nahiz eta gure ustez gauza inportante gehiegi uzten dituen alde batera. Baina dena ez da urregorria.
Euskararen historiaurrea du izenburu lehen atalak, Joseba Lakarrak sinaturikoak. Artikuluaren hasieran euskararen balizko senideez dauden teoriak aztertzen ditu eta banan-banan egurtzen bide horretan proposamenak egin dituzten ikerle gehientsuak: iberiera (Schuchardt, Orduña), berberea (Mukarovsky), kaukasiera (Lafon), eta beste asko. Eta egurra ez da senidetasunera edo jatorrira mugatzen. Hona hemen pasarte batzuk:
Federiko Krutwig euskaltzain ohiaz, Garaldea (1978) liburuan guantxea euskararekin lotu zuena: “Zaila da Europan 70ko amaieran horren pareko hizkuntzalaritza parodia funtsik gabekorik aurkitzea, marxismoaz, zibernetikaz edo gainerakoez erantsi eta liburuaren kapitulu osoak hartzen dituzten xelebrekeriak alde batera utzirik”.
Roslyn Frank Iowako unibertsitateko irakasleaz, euskal gaiez hainbat lan idatzirikoa: “Nire ustez, Krutwigen langa eta gailurrak berdindu ez arren baina aitortzen dut Mitxelenak justu kontrakoa zeritzola– Iowako R. Frank hispanista ohiak (“En torno a un mito: el euskera y el indoeuropeo”, 1978). “I expect that few linguistics will find the author’s game entertaining” idatzi zuen Trasken aldetik, hark hatz, joko eta su-z egin “analisi” bitxi bezain funtsgabea pare bat orrialdetan sarraskitu ondoren. Ez dirudi egilearen azken 40 urteotako ekoizpenak bertoko friki taldetxoren batentzako opariez landa ezer hoberik duenik”.
Vahan Sarkisian hizkuntzalari armeniarraz, 2009an zendua: “Interes historiografiko hutsera ere ez da iristen Sarkisian euskaltzain ohorezkoaren euskara eta armenieraren arteko ahaidetasun-hipotesia”.
Michel Morvan, Bordeleko Unibertsitateko hizkuntzalariaz, euskara eta hizkuntza uralo-altaikoen artean kidetasunak ikusten dituena: “Labur esateko, originalik (hitz honen adierarik orokorrenean) asko eta onik gutxi du Morvanen uztak –modernitatearen, Interneten eta frikien garaian usuegi gertatu bezala–”.
Theo Vennemman, hizkuntzalari aleman famatuaz, Europa Vasconica-Europa Semitica liburuaren egilea, vasconic substratua proposatzen duena Europa neolitikoarentzat: “… -bistako manipulazioak ere tarteko direlarik-, hain oinarri eskaxeko helburu erraldoien alde edozer erabiltzeko amateur nekaezin bat bailitzan (…) dagoeneko aipatu akats, huts eta jukutriak”.
Eta ez dira deskalifikaturiko bakarrak. Nire aztergaietako bat euskara-paleosardiniera senitasuna izan denez, zilegi izango zait gai honi leku zabalagoa eskaintzea. Eduardo Blasco Ferrer hizkuntzalari katalanak (Cagliariko Unibertsitateko irakasle ohia, 2017an zendua) artikulu ugari argitaratu zuen hizkuntza bien arteko loturaren hipotesia jorratuz, eta liburu mamitsu bat ere bai 2010ean. Besteak beste, ondorengo euskal erroak aurkitzen zituen islako toponimian: ala, haran, ardi, (h)artza, baso, berri, bide, ertz, goni, gorri, (h)iri, istil, itz/iz, lats, logi, lur, mando, ola, on, orri, osto, (h)otz, (h)obi, soro, (i)turri, ur, zuri.
Lakarrak kategorigoki esaten du euskararekin ez dutela inolako zerikusirik eta antzak homofoniaren, hau da, kasualitatearen fruitu direla. Zera idatzi zuen 2013an: “Desgraciadamente para Eduardo Blasco, nada similar existe entre Paleovasco y Paleosardo y resulta imprescindible seguir llamando “casualidad” y “homofonía” a lo que tras una mínima revisión no alcanza los estándares diacrónicos menos severos”.
Zenbaitek badakikeenez, Euskararen aztarnak Sardinian izeneko liburua argitaratu zidan Pamielak 2017an. 360 orrialde, urte batzuetako lana. Bertan, Blascoren ikerketak oinarri hartuta, erromatar garaiko epigrafian eta leku izenetan edo gaur egungo sardinieran bila daitezkeen balizko aztarnak aztertu ondoren, toponimian sakontzen da. Badira islan 350 bat leku-izen Euskal Herrikoen berdinak edo ia-ia: Adarre, Alzola, Arga, Aresti, Aritzu, Aritzola, Arreba, Arratzu, Arresi, Aspe, Aspidatzu, Baiona, Balzola, Baratz, Borda, Goni, Isturis, Loiri, Meschiris, Olzai, Orbais, Searsolu, Sorabile, Uri, Urrosolo, Zuri…, eta beste lau mila inguru elementuren bat berdina dutenak. Lartxo homofoniak izateko.
Editoreak komentatu izan dit liburua hor dagoela, eta gai horretaz jardun nahi duenak ezinbesteko erreferentzia izango duela aurrerantzean; kritikatzeko, laudatzeko, zuzentzeko, osatzeko… Horretan nengoen ni ere Euskararen Historia liburuan Lakarraren iruzkina irakurri arte; zera dio Blasco desmuntatzen duen ataleko oin-ohartxo batean : “Elexpuru jaunak ez dio gezurrik arestian ateratako liburuan hura ez dela berezilarientzat idatzia ozenki aitortuaz; ez du, beraz, harekin hemen denbora galtzea merezi”. Punto.
Bejondeizula Lakarra jauna. Dena dela, Elexpuru jaunak liburuaren sarreran jartzen duena gogoratuko dizu, ez baituzu, nonbait, ondo ulertu: “Liburu honek ere eskertuko ditu kritikak, zuzenketa proposamenekin batera; zorrotzak eta eraikitzaileak badira hobe, jakina. Baina, aurrekariak ezagututa, diren modukoak direla, izen-abizenez sinatuta egotearekin konformatuko nintzateke. Batek baino gehiagok igarriko du zertaz ari naizen. Liburuak edozeinek irakurtzeko modukoa izan nahi du. Ez dago espezialistei begira egina, ez da aldizkari zientifiko baterako artikulua, baina espezialistengana ere iritsi nahi luke”.
Lakarraren mezua argia da: konparaketak ez du balio euskararen lehenaldia ezagutzeko, toponimiak ere ez, zereko zerak ere ez; berreraiketak bakarrik, bere berreraiketak, alegia. Eta, bera da horretaz gehien dakiena
Lakarraren mezua argia da: konparaketak ez du balio euskararen lehenaldia ezagutzeko, toponimiak ere ez, zereko zerak ere ez (faltsuak); berreraiketak bakarrik, nire berreraiketak, alegia. Eta, dakizuenez, ni naiz horretaz gehien dakiena. Lakarraren berreraiketez eta etimologiez luze jardun daiteke, baina ni baino “berezilari” hoberik bada eginkizun horretarako. Dena dela, ezin gogotik kendu berak zuzendu duela Euskaltzaindiak argitaratu duen hiztegi etimologikoa.
Edonork du eskubidea inoren teorien ustezko ahuleziak kritikatzeko eta bereak proposatzeko, jakina, baina neurrimendua eta errespetua bezalako irizpideek lekutxo bat izan behar lukete kritikariaren buruan.
Euskarari garrantzi eta hedadura historiko handiena aitortzen dioten euskalariak (Vennemman, Blasco, Frank, Morvan…) izaten dira tirokatuenak
Euskalariak dira gure hizkuntzaren legio atzerritar boluntarioa. Garai batean ugari ziren. XIX. eta XX. mendeetan euskarak mundu osoko hizkuntzalariak erakarri zituen. Euskalarien Nazioarteko Jardunaldiak egin ziren 1980an, Euskaltzaindiak antolatuta. Haritxelar, Satrustegi, Irigoien, Mitxelena eta Knörren garaiak ziren. Euskal Herrikoez gain, baziren kanpotik etorritako dozena bat “baskologo”. Gaur egun horrelako bat antolatuko balitz ez dakit nik zenbat hurbilduko litzatekeen, hemen dabilen tiro-hotsa entzunda. Agurtu beharrean egurtu, goretsi beharrean gutxietsi. Eta deigarria da euskarari garrantzi eta hedadura historiko handiena aitortzen diotenak (Vennemman, Blasco, Frank, Morvan…) izaten direla tirokatuenak.
Hitz batek definitzen gaitu: etxekalte. Zer pentsatuko dute gutaz?
