Adibidez Altzürükü

Gure antzinako arbasoek buru-eskema antzeko batzuk zituzten, mundua hobeto ulertu ahal izateko, “mundu-ereduak” edo “ardatzak” zeritzotenak: bi-ereduko ardatza (bipolarra); “eredu hirukoitza” eta “eredu laukoitza” (tetramorfoa).

Ardatz horietariko bakoitza, gainera, kolore-zenbaki-elementu jakin batekin elkarlotuta zegoen. Hots, zehazki: eredu bipolarrari Zuria eta Beltza koloreak zegozkion; eredu hirukoitzari, aldiz, Zuria/Beltza/Gorria; eta eredu laukoitzari (tetramorfoari) Zuria/Beltza/Gorria eta Horia (azken honek “emankortasuna” adierazten zuelarik).

Igarriko zenutenez, Maskaradari dagokion eredua, eredu edo ardatz hirukoitza da: Gorria, Zuria eta Beltza; hots, beltzez jantzitako pertsonaiak (Pitxu eta gainontzeko beltzak); zuriz jantzitakoak (Jaun-Anderea, osagileak…); eta gorriz jantzitakoak (Txerrero eta gainerako gorriak).

Baina hori baino gehiago dago. Kolore bakoitzak bere esangura zeukan, finkoa, inoiz aldatzen ez zena. Hona hemen koloreen asanahiak (A. Ortiz-Osesek esandakoari jarraiki):

• Beltza/arrea kolorearen adierazpenak: lubeltza, lur emankorra (humus), lurpea, ikatza, ur barrena, kaosa eta bizitzaren hastapena, adur beltza, energia eta bizitza, lauburua ezkerretara (Pitxu beltza da Kaosaren adierazpen gorena, populuak gehien maite duena). Izan ere, Bizitza Kaosetik sortzen baita.
• Zuria/urdina kolorearen esangura: Ilargi, ur goiena, gau argia, asturuak, airekoak, zibilizazioa eta kultura, Moira, bitartekariak, hilak, adur zuria, heriotza, lauburu geldia/gurutzea/arrosetoia (Maskaradetako Jaun-Andereak, osagileak…)
• Gorria/okrea koloreak adierazten duena: Eguzki, sua, eguna, lugorria, esperantza, buztina, metalak, ilberri, heriotzaren ondorengo bizitza sortzear, lauburua eskuinetara (Maskaradan Txerrero eta gainerako gorriak).

Horrekin nahikoa daukagu gure iniziazioa hasteko, Maskaradak bizitzen hasi baino lehen; zeren, gainera, kolore eta zenbaki bakoitzari bere animalia-totema dagokio, etab., geroxeago ikusiko dugunez.

Maskaraden esangura seguruena da solstizioetako erritoak direla, neguaren heriotza eta udaberriaren biziberritzea ospatuz

Zuberoako Maskaradei buruz iritzi aunitz dago, espero zitekeen moduan. Urbeltz beraren arabera, salto-matxinoen izurria gogararazten omen digu; Tx. Hornillaren arabera, nerabeen sarbide-erritoa helduarora… Hori eta haboro ere adieraz dezake, aldi historiko ezberdinen arabera (zeren eta Maskarada ez baita atzo goizekoa).

Baina esangura seguruena da solstizioetako erritoak direla, neguaren heriotza eta udaberriaren biziberritzea ospatuz (V. Aldorf). Hipotesi horixe bera da nagusitzen ari dena Kobetako animalia-irudiei buruz ere, Lumentxako (Lekeitio) koba aurkitu berrian, adibidez.

Izan ere, Maskaradek euskal mitologiaren ziklo osoa antzezten dute, bizian eta zuzenean XXI. mendean; ia sinestezina gaur egungo zibilizazio mendebaldar honetan, naturatik hain urrundua berau. Ez dago erantsi beharrik, ostera, gure arbasoak Naturarekin zein lotuta eta bat eginda bizi ziren jabetzeko.

Badira bi pertsonaia erabat garrantzitsu direnak Maskaradan:

• Zamaltzaina, Maskaradetako pertsonaia zentrala: Beltz eta Gorri da era berean (eta, bitartekari den heinean, baita Zuri ere). Gizakia eta Behorra, arra eta emea aldi berean; zikiratu egiten dute, baina suspertu egiten da; gogoratu Inauterietan garela, landareak “zikiratzeko” unea. Hots, Zamaltzainen pertsonaia Kosmosaren pertsonifikazioa da.
• Anderea, Dama soinekoz jantzita doan mutil gaztea da, hau ere androgino ar-emea, Jainkosa paleolitikoa bezala, eta Mari Anderea bera bezala, izate maskulinoa (Sugaar) asumitzen duena. Lau elementuen andereñoa da –ura, lurra, airea eta sua barne hartzen dituena; eta kobazuloetako zirrikituen artetik, lurpeko eremu hezeetatik, irten eta suzko bola gisara doana airean zehar, bere mendiko bizilekuetara (Dama bere Anbotoko kobara, eta Saindia Iparrekoa ere Oxoçelhaikora, naski).

Horrela, Maskaradetako Andereak –Zamaltzainek bezala- Kosmos osoa hartzen du barne (beltza, zuria eta gorria), heriotza nahiz bizitzaren iturburua delakotz.

Maskaradetako Andereak –Zamaltzainek bezala- Kosmos osoa hartzen du barne (beltza, zuria eta gorria), heriotza nahiz bizitzaren iturburua delakotz. Mari Anderea, ziurrenik, gure hastapenetako kultura, hezkuntza eta lengoiararen andereñoa izan da.

Beraz, Mari Anderea, ziurrenik, gure hastapenetako kultura, hezkuntza eta lengoiararen andereñoa izan da. Neolitoko Andere kosmikoa (Madaleine -15.000 ostekoa-) eta Paleolitoko Andere Gurena (“venus”-25.000).

Horrela, Maskarada hamaika zatikiz ehundako maindirea dugu. Historiaurre urrutiko zatikiek iraun dute, eta pasadizo batzuk bidean ere galdu ditu. Adibidez, aspaldiko pasadizo horietako batean, Kauter-buruaren emaztea haurdun geratzen da ezustez, eta Buhamesaren laguntzari esker, erditu plaza zabalean. Ez-antzeztekoa, nonbait, mende honetan bizi dugun jendarte puritano/hipokritarentzat.

Azkenez, erraz irudika ditzakegu Beltz/Zuri/Gorriei esleitutako animaliak:

• Beltz kolorearen animalia-totemak: sugea, hartza, uroa, bisontea, behorra, orein-emea, aketza, antzara, izokina eta olagarroa.
• Zuri kolorearenak: arkumea, apoa, kirikiñoa, txantxikua; animalia iragarleak (kirikiñoa, mozoloa, kukua, mozorro/zomorroa) eta gorpu-haragijaleak (saia eta basurdea).
• Gorri kolorearenak: aharia, arranoa, tximeleta, erlea, marigorringo; eta animalia-numenak (Akerbeltz eta Zezengorri).

Denak ere Europa indigenoko Jainkosa Neolitikoaren (-8.000~) -eta gure Mariren- animaliak.

Orobat, esan bezala, Maskaradak urtean zeharreko gertakari sozial garrantzitsuena bihurtu dira Zuberoako jendartean: antzezpen horretan bakoitzak, talde bakoitzak nahiz protagonista bakoitzak, zein paper jokatuko duen hautatzen dute aurretiaz eta arreta osoz, eta nortzuek antzeztu pertsonaia bakoitza. Baita maskaradak zein herritatik igaroko diren ere, herri bakoitzeko jendea ere prest egon dadin: urtarrilean Atharratze, Pagola eta Lezantxü bisitatuko dituzte; otsailean, Barkoxe eta Altzürükü; martxoan, Muskildi, Idauze, Ainharbe eta Aloze; eta apirilean, azkenez, Iruri eta Gamere-Zihiga, non aurtengo maskaradei bukaera emango zaien apirilaren 17ko igandean.