Pola Salabarrieta armak prestatzen eta zaurituak artatzen, Espainiak erasotutako eta hesitutako Bogotan

Pola Salabarrieta, askatasunaren prezioa

Pola Salabarrieta Rios 1795ean jaio zen, Granada Berrian, gaurko Kolonbia eta Venezuela hartzen zituen erregeorderrian. Jaiotzaren dataz eta herriaz zalantza ainitz ditugu, ez baitugu inolako jaio-agiririk ezagutzen. Badirudi Tenjo izeneko herrian bataiatu zutela, bertan azaldu diren hainbat agirik horrela  diote, bederen. Izenaz ere, zalantza berberak errepikatzen zaizkigu. Aitak Apolonia deitzen bazion ere, beste zenbait jendek Polikarpa deitu izan zioten. Senide eta adiskideen artean, Pola izenaz ezagutzen zuten, eta horixe da nik artikulu hau egiteko erabiliko dudan izena.

Aita Joakin Salabarrieta zen, euskal jatorriko kreolea, nekazaritzan eta merkataritzan ari izan zena, eta horri esker erdi mailako burgesa izatera iritsi zena. Ama Maria Rios zuen. Ez  dakigu deus Euskal Herritik Ameriketara joan zen arbasoaz, ezta jatorriko herria zein zen ere. Badirudi aita sortzez Socorroko herritarra zela, 1781eko Komuneroen Iraultzan parte hartu izan zuena. 1781eko ekainaren 16an bakea sinatu zutelarik, Joakin Salaberrieta Socorrora itzuli zen, baina gobernuak, emandako hitza janez,  matxinatu ohien aurkako zapaltzeari ekin zionean, Joakinek eta bere familiak Guaduas herrira ihes egin behar izan zuten.

1798an Salaberrieta familia Bogotara aldatu zen. 1802an hiria kolpatu zuen baztanga beltzak bi seme-alaba kendu zizkien, eta gaitzak etxea guztiz kutsaturik zuenez, Guaduasera itzuli behar izan zuten. Polak garai hartan bederatzi urte zituen. Gaztetan jostun lanetan aritu zen, eta batzuek diotenez, baita maistra lanetan ere herriko eskolan. 1809an Alejo Sabarain gaztea ezagutu zuen eta baita maitemindu ere. Alejo Mariquitan bizi zen Joakin Sabarain euskal jatorriko burgesaren semeetako bat zen.

Sabaraindarrak independentziaren aldeko mugimenduan zebiltzan, Leandro eta Alejo semeak, gehien bat. Polak eta Alejok ezkontzeko eguna 1810. urtean finkatu bazuten ere, independentziaren aldeko matxinadak gibelatzera behartu zituen.

Independentziaren aldarria egin zutelarik, herrietako mutil gazteak milizietan sartu ziren, beraien artean: Leandro eta Alejo Sabarain anaiak, Domingo Garcia koinatua eta Bibiano, Polaren anaietako bat. Egoera berriari jarraituz, Pola Bogotara joan zen eta Martinez de Zaldua familiaren etxean bizi izan zen inude lanak eginez. Polak bazituen bi anaia, fraide agustindarrak, Bogotako komentuan bizi zirenak. Hauek ere, matxinatuen aldeko sutsuak ziren, agustindar guztiak bezalaxe. Agustindarren buru zen Bixente Etxeberri prefekto eta kaperauak elizan gurtzen zuten Jesus Nazaret-ekoaren irudia matxinatuen tropen buruzagi eta babesle izendatu zuen garaian ospetsua izan zen elizkizun batean.

Espainiarrek Bogota hesitu eta erasotu zutelarik, emakumeek lan handia egin zuten elikatze kontuetan, baita armak prestatzen eta zaurituak artatzen ere. Lan horietan guztietan ari izan zen Pola Salaberrieta. Azkenean, espainiarrek alde egin behar izan zuten, Bogota hartu gabe. 1813ko bukaera aldera, Pola Guaduasera itzuli eta bertako eskolan maistra aritu zen. 1815ean espainiarrek herria hartu zuten eta biztanleak gupidarik gabe sarraskitzen hasi ziren. 1816ko Pablo Morillo jeneral espainiarrak Bogota hartu zuen eta berehala hasi zen matxinadan parte hartutakoak fusilatzen. Alejo Sabarain preso hartu zuten eta azken momentuan fusilamendutik libratu zen, behe mailako ofiziala zelako.

Sabarainek kartzelatik gutun bat idatzi zion Polari Bogotara, berarengandik hurbil, joan zedin. 1817ko urtarrilean, Pola Bogotara joan zen eta Andrea Rikaurte de Lozano familiaren etxean hartu zuen aterpe. Familia hau arrunt independentzia-zalea zen, eta ezkutuko bilkura ugari egiten zuten beren etxean. Pola matxinatuen aldeko informazioa jasotzeko helburuarekin joan zen hiriburura. Anaia fraideek baimen-agiri bat eskuratu zioten astero bere senargaia kartzelan bisita zezan. Eta horrela  egin zuen denboraldi batez. Alejo Sabarainek kartzelatik matxinatuen aldeko informazio lanetan jarraitzen zuen eta Pola zen, astean behin, bisitatzera joaten zitzaionean, laranja baten barruan espainiarrei buruzko informazioa helarazten ziona.

1817ko uztailaren 1ean, Alejo Sabarain eta Bogotako kartzeletan zeuden gainerako preso guztiak askatu zituzten. Kanpoan zela, Alejok informazio sarean ezkutuko lana egiten jarraitu zuen. Irailaren 3an, sarean zegoen infiltratu baten salaketaren ondorioz, Sabarain eta beste kideak atxilotu zituzten. Anaia fraideek Guaduasera ihes egiteko eskatu bazioten ere, Polak ez zuen onartu eta Bogotako auzo batean ezkutaturik gelditu zen. Azaroaren 10eko gauean atxilotu zuten. Lau egun beranduago, hau da, 1817ko azaroaren 14an, espainiarrek fusilatu zuten Alejo Sabarain eta beste matxinatuekin batera. Hauxe izan zen Pola Salabarrietak askatasunaren aldeko borrokan aritzeagatik ordaindu behar izan zuen prezio ankerra.

Hiltzera eraman zituztelarik, espainiarrek bizkarrez jartzeko agindu zieten, traidore gisa hil zitezen, baina ez zuten onartu eta belauniko eta hiltzaileei begira zirela hil behar izan zituzten. Hil aurretik, Pola hiltzaileei mintzatu omen zitzaien eta emakume gazte batek emandako adibidetik ikasteko eskatu zien. Gizonezkoen gorpuak erakusgai ezarri zituzten Bogotako karriketan, baina Polarena ez, emakumea zelako. Anaia fraideek gorpua eskatu eta San Agustin elizan ehortzi zuten.

Hortxe bukatu zen Pola Salabarrietaren historia eta hortik aitzina hasi zen haren legenda. Gaur Kolonbiako independentziaren ikurra da. 1967ko azaroaren 9an, Kolonbiako Errepublikaren Kongresuak azaroaren 14a, hau da, Pola fusilatu zuten eguna, “Kolonbiako emakumeen egun”-tzat hartu zuen. 1944an, Pola Salabarrieta izeneko tragedia jokatu zen. 1995etik 2016ra 10.000 pesoko billetetan Pola Salabarrietaren erretratua ikus zitekeen. Eta 2010ean, Kolonbiako Telebistak Pola Salaberrietari buruzko telesail arrakastatsua eman zuen.

Pola Salaberrieta abertzale handia izan zen, gazte urteak bere herriaren independentziaren aldeko borrokan eman zuena. Espainiarrak mugimendu independentzia-zalea zapalketaz, ankerkeriaz eta odolez zanpatzen saiatu baziren ere, ezin izan zuten kolonbiar herriaren matxinada zapuztu. 1858an Granadako Konfederazio independentea sortu zen, 1861ean Kolonbiako Estatu Batuak eta1886an, azkenik, Kolonbiako Errepublika. Ezin dira herrien nahiak odolez ito. Eta Ameriketan izan zen bezala, Europan ere, XXI. mende honetan, Euskal Herriak, Kataluniak, eta beste hainbat herrik libertatea erdietsiko dute. Hala bedi!