Mendeetan zehar erregeek herri boterea errespetatu behar izan zuten

Lege zaharretik lege berrira?

Joan den Pilarika egunean Gernikako Astran lagun batzuk bildu ginen Bizkaiko foruez hitz egiteko. 2026. urtean foru berrien bostehungarren urteurrena izango da eta Erdi Arotik hona gure gizartea asko aldatu da, baina orduko legediaren aztarnek antolatuta egon ginen moduaren zantzuak ematen dizkigute. Felix Rodrigo Mora hizlariak Gernikako hitzaldian esan zuenez, etorkizuna amesteko gure iragana ezagutu beharko genuke, eta euskaldunok, bizkaitarrok bereziki, memorian hutsune handia dugu aspalditik. Gure historian sakondu zutenak aitzindari bihurtu ziren: Larramendi, Xaho, Arana, Campion…

Baina zein izan zen gure legedi zaharraren jatorria? Dirudienez, IV. mendean Erromatar Inperioa hautsi zenean, nolabaiteko egitura bat mantendu zen gure lurretan, eta bere bidez aurre egin zitzaien erromatarren ordezko agintariei, bisigodoei alegia, hainbat mendetan. Orduko dokumentuek errege bisigodoek baskoien aurka bultzatutako bataila asko aipatzen dituzte, baina ez dute inoiz baskoien izenik ematen, Birgilio izan ezik. IX. mendera arte ez genuen lider argirik eduki, Orreagako bigarren batailatik Eneko Aritza irten zen arte. Lehenagoko batailan, 778. urteko guduan, Carlomagnoren armadari irabazteko aukera izan zutenek ez zuten agintari ezagunik. Idatzirik ez daukagunez, arerioen kroniketatik ikastea besterik ez zaigu geratzen.

X. mendera arte, herri agintaritza bat zegoen erregeen gainetik, nolabaiteko demokrazia zuzen bat

Goi Erdi Aroan hasi ziren agertzen herri edo eskualde mailako legediak: hermandade itunak eta foruak, herri antolakuntza zehatz bat adierazten zutenak; biltzarrak, kabildoak, kontzejuak, … X. mendera arte, herri agintaritza bat zegoen erregeen gainetik, nolabaiteko demokrazia zuzen bat. Gure eremuan, etxean edo leinuan zegoen ardatza, norberaren gainetik. Antzeko gizarte egitura berdintsuen arrastoak aurkitu dira Iberia osoan, lur eta jabego komunalen inguruan: Sorian, Katalunian, Extremaduran, Cadizen,… Baina antolakuntza hori ez zen sozioekonomikoa soilik, armatua ere izan zen: kontzejuek beren armadak ere bazituzten, errege eta estatuak gaindituz. Baztanen, 1840. urtean, arma biltegien mantentze lanak egiten ziren oraindik, eta Nafarroako erreinuan beharren arabera sortzen ziren gudarosteak.

epaileak herriak izendatzen zituen, alkateak bezala

Bilbo inguruetan, 1526an, Bizkaiko eskribauak bildu ziren foru berria idazteko, gaztelera hutsean. Deigarria da ordura arte oso hiribildu (villa) gutxi egotea, eta, beraz, lur xehea (tierra llana) nagusi izatea gure herrialdean, hau da, babes beharrik ez izatea. 1526ko foru berri hura, antzinakoarekin konparatuz, beste botere-indar baten adierazpena da, baina komunalaren ondarea ageri da bertan: botatako zuhaitz bakoitzagatik bikoitza birlandatzeko agindua, burdinaren eta gatzaren kontrol publikoa, baserrien oinordetza arauak (maiorazkoa), errekak garbitzea eta abar. Dena den, foru orokor horien gainetik zeuden tokian tokiko foruak; Balmasedakoa edo Urduñakoa, adibidez. Mendeetan zehar, Gaztelako erregeak errespetatu egin behar izan zituen (beste eskualde batzuetakoak bezala: Almanza, Molina, Cáceres…). Gernikako arbola eta juntetxea ditugu horren lekuko. Antolakuntza sistema honetan justizia ere sartzen zen eta epaileak herriak izendatzen zituen, alkateak bezala. Oraindik ere Amoroton horrela egiten jarraitzen dute, eta orain dela gutxi arte Zerainen ere bai.

ikertu beharko litzateke liberalek bultzatutako lapurreta hori, Bizkaiko aberats askoren jatorria dena

Hori guztia XIX. mendean bukatu zen, Cádizeko konstituzioarekin hasi eta guda karlistekin jarraituz. Espainiak 1841. urtean foruak abolitu zituen eta kontzertu ekonomikoa besterik ez zaigu geratzen geroztik EAEn, eta Nafarroako erreinua desagertutzat ematen da. Ordura arte, ordea, nafarrek Madrilen ordezkari bat zuten, baita banku zentral bat ere. XIX. mendean, lege propio haiek indargabatzeaz gain, lur, meategi, errota eta baliabide ugari komunaletik esku pribatuetara pasatu ziren. Noizbait ikertu beharko litzateke liberalek bultzatutako lapurreta hori, Bizkaiko aberats askoren jatorria dena.

Burujabetasunaren antolakuntza politikoa, bai iraganekoa, baita etorkizunekoa ere, luze eztabaidatzeko gaia dugu, globalismotik bultzatutako totalitarismoaren eta BRICSekoek bultzatzen duten soberanismo estatalaren artean. Geopolitikan gertatzen ari diren aldaketen aurrean, zerbait prestatu beharrean gaudela dirudi.

* * *

2025eko urtarrilaren 25ean, Bilboko La Bolsa jauregian, zuzenbide pirenaikotik foruetarako ibilbideaz mahai inguru bat daukagu Andres Urrutia notarioarekin, Patxi Zabaleta abokatuarekin eta Beñi Agirre historialariarekin, Nabarraldek antolatuta. Erdu ikastera eta, gura baduzu, ondoren elkarrekin bazkaltzera.