Egoera eta istilurik latzenetan, kalapita eta gerra ankerrenen garaietan, bestelako istorio ttikiagoak, samurragoak sortzen dira. Askotan amodiozko istorio harrigarriak izaten dira, sugarretan den mundu batean pizturiko maitasunezko printzak. Horixe da orain jorratuko duguna, gerrak Inazio Agirregoikoa eta Teresa Alonso gazteak elkartu zituen, eta gerra izan zen bi gazteen arteko bideak betiko urrundu zituena.
1.- 1936ko gerra madarikatua
Inazio Agirregoikoa Benito sortzez Soraluzekoa zen, 1923an jaioa, baina haurra zelarik familia osoa Eibarrera bizitzera aldatu zen, hori dela eta, Inaziok bere burua eibartartzat hartzen zuen beti. Faxistek Eibar bonbardatu zuten, eta biztanle askok Bilbo aldera jo zuten babes bila, hori izan zen Agirregoikoa familiak egin zuena. Eusko Jaurlaritzak haurrendako itsas ebakuazioa antolatu zuen infernu hartan ez zitezen hil, eta 1937an, hamabost urteko Inazio gaztea Habana itsasontzian ebakuatu zuten, Leningrad-era lehenik eta Kiev-era gero.
Teresa Alonso Gutierrez donostiarra zen, eta, gerra lehertu zenean, faxistak Donostiara hurbiltzen ari zirela ikusirik, familiak Bilbo aldera ihes egin zuen babes bila. Bilbon zeudela, amak neska Gernikara bidali zuen, furgoneta batean, zaldikia erostera. Gernikara hurbiltzean hegazkin naziak ikusi zituzten euskaldunen hiri saindua bonbardatzen. Mendixka batetik ikusi zuten dena. Gernika kezko eta sugarrezko zurrunbilo batean murgildurik zegoen. Gerora, haurren ebakuazioa antolatu zutenean, Teresa Habana itsasontzian ebakuatu zuten. Hamabi urte zituen eta Errusiara eraman zuten.
2.- Habana itsasontzian
1937ko urtarrilean hegazkin faxistak Bilbo bonbardatzen hasi ziren, eta jadanik, goiz ala berant, hiria eroriko zela aurreikusten zuten. Hori dela eta, bertan metatuta zeuden haurrak ebakuatzen hasi ziren. Lehen ebakuazioa martxoaren 21ean egin zuten. Campbell eta Blanche destruktore britainiarrak Bermeoko portutik abiatu ziren eta 450 haur Bordele aldeko Oleron uhartera eraman zituzten. Hortik aitzina Euzkadiko Gobernuak hogeita hamar ontzi erabili zituen ebakuaziorako, hirurogei bidaia inguru eginez, eta 32.000 haur baino gehiago gerratik urrun eramanez. Gerora asko izan ziren Euskal Herrira itzuli zirenak, baina, tamalez, betiko haien babes-herrietan gelditu zirenak ere asko izan ziren.
Ebakuaziorik famatuena 1937ko ekainaren 13an, larunbatarekin, egin zuten. Sei egun beranduago Bilbo erori zen faxisten atzaparretan. Ordurako, jadanik, beste bost ebakuazio eginda zituen Habana baporean 4.500 haur atera zituzten Bizkaiko hiriburutik eta Frantzia eta Errusiaren artean banatu zituzten. Errusiako Leningradera (gaurko San Petesburgo) 1.494 haur iritsi ziren.
Habana baporea zamak eta bidaiariak garraiatzeko egina zen Bizkaiko ontzioletan. 14.000 tona zituen eta garai hartan Euskal Herrian egindako itsasontzirik handiena zen. 146,30 metro luze zituen eta 18,6 metro zabal. Baporezko turbinak zituen eta bi helize handi; horiei esker, abiadura handia har zezakeen.
Ebakuazio horretan ziren, beste haur askoren artean, Inazio Agirregoikoa eta Teresa Alonso. Bertan elkar ezagutu zuten eta, dirudienez, lehen momentutik maitemindu ziren.
Habanan zihoan nire aitaren aldeko familia ere. Donostiatik Bilbora ihes eginak ziren, eta aipatu ontzian eta bidaian ebakuatu zituzten. Nire amona Nikolasa Isasa eta bost seme-alaba zihoazen, horien artean Joxe, nire aita izan zena. Orduan zortzi urte zituen. Aitona preso zuten eta Martin, seme zaharrena, Otxandiano batailoian ibili zena, Durangoko bonbardaketetako batean hila zen. Amonak kontatzen zigunez, Bilbotik urruntzean, Cervera gerraontzi espainiar faxista bidera atera zitzaien eta zenbait danbateko egin zituen Habana baporea gera zedin. Orduan baporeko kapitainak bandera ingelesa igo zuen masta handian, eta hori ikustean, faxistak baztertu eta Habanari bidea libre utzi zioten.
Lehen erran bezala, Habana ontzia 1937ko ekainaren 13an, larunbatarekin eta gauez, abiatu zen Bilboko portutik eta Bordeleko portura bi egun beranduago iritsi zen, ekainaren 15eko gauean, astelehenarekin. Hortxe jaitsi zituzten haur gehienak, Frantziako zenbait babes-eremutan banatzeko. Nire familia Landetako eremu horietako batera eraman zuten eta hantxe izan ziren bospasei hilabete inguru. 1.494 haur Sontay izeneko itsasontzi frantsesean ontziratu zituzten eta Errusia aldera bidali. Ekainaren 22an Leningradera iritsi ziren. Horien artean zihoazen Inazio Agirregoikoa eta Teresa Alonso haurra. Lehenak hamabost urte zituen eta bigarrenak hamabi. Gerora, Kievera eraman zituzten.
3.- Errusian, nazien aurkako borrokan
Arestian erran bezala, Inaziok eta Teresak Habana ontzian elkar ezagutu zuten eta lehen momentutik maitemindu ziren. Leningraden zeudela, elkarrekin egoten ziren maiz, eta etorkizunari begira ametsak eta planak egiten omen zituzten.
1943an, hegazkin-pilotu izateko ikasketak burutu ondoren, Inazio Armada Gorrian sartu zen eta Baltikoko frontera igorri zuten. Han zortzi hilabetez borrokatu zen bere gerra-hegazkina pilotatuz. 1944ko martxoaren 9an, Peipus aintzira ondoko Ddov-eko aireportu militarretik abiatu zen. Iduriz, egun haietan Tallin hirian erasoak egin zituzten hegazkinen laguntzaile gisa bidali zuten. Berarekin batera, Alexander Pristupak gidatzen zuen bigarren gerra-hegazkina zihoan. Hegazkin naziak Pristuparen hegazkinari hurbildu zitzaizkion suntsitzeko asmoz, eta Inazio Agirregoikoa hura lagundu nahian zebilela, gainerako hegazkin alemaniarrek tirokatu eta sugarretan erori zen lurrera.
Bizirik atera zen hegazkinaren hondakinetatik, baina nazien aldeko polizia letoniarrek inguratzen zutela ikusirik, haien eskuetan preso erori baino lehenago, nahiago izan zuen bere burua tiro batez hiltzea. Hogeita bat urte zituen. Letoniako ekialdeko Mustvee hirian ehortzi zuten, eta Izar Gorriaren dominaz saritua izan zen. Gerora, aipatu herriko kale bati bere izena eman zioten. Gaur egun, Ukrainako gerrak Europako ekialdean sortu dituen beldur eta gorrotoen ondorioz, Letoniako gobernuak sobietarrek jarritako ikur eta kale izenak kentzea erabaki du, horien artean Inazio Agirregoikoaren izenekoa.
Euskaldunoi erabaki hau mingarria egiten bazaigu ere, ulertu behar dugu zein den Letonian gaur bizi duten egoera. Ez diegu eskatu behar letoniarrei Agirregoikoa gazteari eskainitako kale-izena bertan uztea; guk eskaini behar diogu Eibarren edo Soraluzen mutil gazteari bere izenaz bataiatutako kale edo plaza bat, ongi merezia baitu.
Eta bitartean, zer gertatu zen Teresa Alonsorekin? 1941eko ekainean, Alemaniak Errusia inbaditu zuen hiru armada handiren bitartez. Horietako batek, Iparraldeko Armada izena zuenak, Leningrad hartzeko helburua zuen. Irailaren 1ean hiria inguratu zuten eta erasotzen hasi ziren. Setioak 900 egun iraun zituen eta 1.200.000 pertsona hil ziren borrokaldi luze hartan. Sobietarrek gogor eutsi zioten defentsari, eta hiri osoa erraustu bazuten ere, naziek ezin izan zuten hartu eta gibelera egin behar izan zuten.
Garai hartan, hantxe zegoen Teresa Alonso, eta gainerako biztanle guztiek bezala, eguneroko beharretan parte hartu zuen. Berogailurik gabe eta zero azpitik 40 gradurekin bizi behar izan zuten Leningradeko biztanleek eta defendatzaileek. Ez zuten zer jaterik, zerrautsa bakarrik, eta Teresa 37 kilo izatera iritsi zen. Ez zekien deus Inazio Agirregoikoaren heriotzaz, eta mutilarekiko maitasun gartsuak lagundu zion irauten. Hildakoak jasotzen ibiltzen zen Teresa, beste askorekin batera, obus batek kolpatu zuen arte. Horren ondorioz, bizkarra puskatu zuen betiko, baita esku bateko hezurra ere.
4.- Teresa Alonsoren itzulera
Teresa Leningradetik Georgiara bidali zuten, eta han bi aldiz bortxatzen saiatu ziren. Armeniar familia batek bere etxean hartu zuen eta nolabaiteko bizimodu berria eman zion. Gerra bukatu zelarik, Moskura joan zen, eta han eman zioten Inazio Agirregoikoaren heriotzaren berri. Neska gaztearentzat hori izan zen bizitzan jaso zuen kolperik latzena. Hemezortzi urte zituen, eta, erotzeko moduan zegoela, ospitale batean sartu behar izan zuten.
Gerora, teniente errusiar batekin ezkondu zen eta alaba bat izan zuen. Gauzak ez zitzaizkien ongi joan, eta azkenean, sei urteko alabarekin, Euskal Herrira, Donostiara, itzuli zen. Ordurako hogei urte pasatuak zituen Errusian. Donostian bizimodurik aurkitzen ez zuenez, Bartzelonara joan zen, eta han era guztietako lanak eginez biziraun du orain arte. Vladimir Putin Errusiako presidenteak Leningraden Defentsako Domina eman zion.
Helena Bengoetxea zinegileak egin zuen Matrioskas izeneko filmean, protagonistetako bat izan zen Teresa, eta, 2022ko irailaren 15ean, Celia Santos bergararrak Teresaren bizitza ardatz duen La niña de Rusia izeneko eleberria plazaratu zuen. Gaur Teresak 99 urte ditu eta Bartzelonan bizi da, Ukrainako gerran gertatzen ari direnak ezin jasanez. Hori dela eta, bere barne-mina agertzeko asmoz, Putini gutun bat idazteko asmoa omen du. Gerragatik aldendu zen Euskal Herritik, gerran ezagutu zuen amodioa, eta gerrak kendu zion betiko. Bi gerratan ibilia, eta orain ezin bizi Ukraina eta Errusiaren arteko gerra eroa ikusiz. Badirudi gizateria, behin eta berriz, egindako akatsak errepikatzera kondenaturik dagoela, gerraz gerra baitabil beti. Noiz arte?
Eskerrik asko Joseba zure idatziengatik, hunkigarriak eta beharrezkoak.