IAN DAN ZVTA euskarazko grafitoaren historia, Iruña-Veleiako plater batean aurkitua lurretik atera eta ordu gutxira

“Mirariak Lurdesen” atera zitzaion Idoia Filloyri, Iruña-Veleiako (I-V) indusketetako zuzendariorde ohiari, hiri erromatarraren kanpoaldeko ehorzketa batean aurkitutako platereko grafitoa (15656 zk.) faltsua zela entzun zuenean (bideoaren 18’10”-19’35” pasartean). Izan ere, lokatzez eta karbonatoz estalia zegoen grafitoa, eta lurretik atera eta handik ordu gutxira agertu zen, platera garbitu zutenean; Idoia Filloyk dioenez, ez zen inoiz bistatik galdu. Idoia Filloyren kontakizunaren arabera, platera 105. zundaketan agertu zen, hiriaren hegoaldean, “35 cm-ko sakoneran”; “V. mendeko zeramikazko plater handi batean”; “ehorzketa baten hezurren gainean jarria zegoen, hileta-ontzi gisa”; “konkrezio ikaragarriekin”; “beirazko edalontzi baten ertza agertzen da…, beirazko edalontzia ikusten da…”; “goiz batez agertu zen. Bazkaltzera joan aurretik jaso genuen”, “aztarnategiko laborategira eraman genuen. Jendea han geratu zen bazkaltzen. Platera ez zen inoren bistatik desagertu. Arratsaldean garbitzen hasi ziren eta euskarazko grafito bat agertu zen”; “grafitoa aurkitu genuenean zaharberritzera eraman zen”; “argazkia in situ ateratakoa da” (1. irudia).

Kontakizun hori berretsi egin zuten epaiketako testigantzek (deklarazio judizialen grabazioak entzun ditut), eta Ertzaintzaren atestatuan irakur daitekeenez (481.-501. orrialdeetan), arkeologia taldeko sei kidek ere bai. Platera garbitzean grafitoa aurkitu zuen Ainhoa Gilek deklaratu zuen bazkaltzera joan zenean laborategia giltzaz itxita utzi zuela eta itzultzean ez zuela manipulazio zantzurik sumatu. Garrantzitsua da aipatzea Ainhoa Gili ez zitzaiola ezer leporatu I-Vren kasu judizialean. Deklarazioek azaltzen duten beste datu bat da lantaldeko hainbat kide geratu zirela instalazioetan bazkaltzen, eta gainerakoak inguruko jatetxe batera joan zirela, Oskar Escribano izan ezik* (ik. oharra).

Isabel Ortizek, Arabako Arkeologia Museoko zaharberritzaileak, adierazi zuen platera museora iritsi zenean karbonatazioz beteta zegoela, eta grafito bat zuela, eta gainera “barra paralelodun triangelu formako” marka bat (ziur asko fabrikatzailearen marka, aztarnategian antzeman ez zena), eta arrasto egin berriren bat izan balu “nabarituko” zela. Haren lekukotasuna bat dator Paloma Lópezekin batera sinatzen duen txostenarekin: “38 zatitan banatua… Lokatzez estalitako gainazal baztergarria, gogor itsatsitako karbonatazioak… Urratuak garbiketaren eraginez. Irakur daitekeen Inskripzioa eta hainbat marra geometriko erdian”. Museoan ateratako argazkiek ildoen itxura higatua eta zahartua erakusten dute (2. irudia) (ikus https://www.veleia.fontaneda.net/Dokumentua/4.pdf eranskina, 19-27. or.).

Platera lurretik ateratzean grafitoa ez ikustea ez da harritzekoa, lokatzez eta karbonatazioz estalita zegoelako. Miguel Angel Berjón Lurmeneko arkeologo ohiak nabarmendu zuen I-Vn grafitoak in situ ikusteko zailtasuna, Arabako Foru Aldundian 2009an emandako prentsaurrekoan: “garbi dugu piezen gainean itsatsitako lurrak eta konkrezioek zaildu egin dezaketela grafitoak lurretik ateratzeko momentuan identifikatzea, hori begi-bistakoa da”. Eta hori Irulegiko Eskuari ere aplika dakioke; izan ere, inskripzioa ez zen detektatu lurretik atera eta handik sei hilabetera pieza garbitu zuten arte (ikus Wikipedia).

Irakurketa eta interpretazioa

Grafitoa honela irakurri da: IAN VAN ZVTA (Ostracabase), edo IAN JAN ZVTA (I. Filloyren 1. bideoa, J. Gorrochateguiren txostena). Baina ez zait iruditzen VAN jartzen duenik, ustezko V-aren ezkerreko marraren kurbaturagatik, ustezko J-ren “kakoa” I-Vko beste J-en desberdina delako luzeran zein kurbaturan. Gainera, VAN/BAN-ek ez du ezer esan nahi euskaraz, eta JAN-ek hitz bera errepikatzea eskatuko luke, baina horrek ez du zentzurik. Nik DAN irakurtzea proposatzen dut, D alderantzikatu bat, hain zuzen, marra kurbatu osatugabeaz. Badira alderantziz idatzitako letrak I-Vn, hala nola 15924 (HAIIIƧ), 11116 (IVI…IЯ) eta 12459 (AꓭƧVЯꓷO/AMOЯ) piezetan (3. irudia). Badira osatu gabeko marrak dituzten letrak ere, hala nola 11417 piezako VARRONen lehen R-a (3. irudia).

Platereko grafitoko marra osatugabea baliteke karbonatazioek zati bat estaltzen dutelako izatea. DAN-ek badu paraleloa 13367 piezan, IIDANen (IAN TA IIDAN DIINOS) (4. irudia) eta biak edan euskal aditza dira. DAN-en E (edo II) falta izatea, I-Vko ahaidetasun-izenen hasierako bokal faltaren antzekoa da: RIIBA, SIIBA, SABA, MONA, NAIA, LABA (13393, 15917, 13368 piezak). IAN euskal hitza da, jan.

Eta ZVTAk paraleloak ditu I-Vko grafitoetan. Hiru aldiz agertzen da ZVTAN/SVTAN “geure ata zutan/sutan” esaldian, Aitagurearen hasiera izan daitekeenean: “gure aita zeruetan”. Horregatik interpretatu zuen Juan Martin Elexpuruk “zeruetan”en kontrakzio gisa, nahiz eta nik zutan 15924 piezako zutir-ekin (HAIIIƧ ZVTIR VOLA) eta egungo zutik-ekin (‘tente’) lotzea bidezkoagoa ikusten dudan; hau da, “altueran, goian”. Beraz, nire interpretazioa hau litzateke “jan, altueran edan”, ondo egokitzen dena euskarriarekin eta hilobian agertutako edalontziarekin. Gainera, Lukasen ebangelioko 22:29-30 esaldia gogoratzen du: “Beraz, erresuma bat ematen dizuet, nire Aitak eman zidan bezala, nire erresumako mahaian jan eta edan dezazuen”.

Ondorioak

Iruña-Veleiari buruzko epaiketako testigantzek, Idoia Filloyren kontakizunak eta polizia-argiketaren adierazpenek agerian uzten dute 15656 piezaren trazabilitate garbia, lurpetik ateratzen denetik bertan idatzitako grafitoa aurkitu arte. Bestalde, Isabel Ortizen lekukotza judizialak eta zaharberritze-txostenak grafitoaren antzinatasunaren alde mintzo dira. Aipagarriak da, halaber, aurkikuntza-data (2006/09/14), ustezko delitu-jardueraren garaitik kanpo egotea (2005eko uztaila – 2006ko ekaina, epaiaren arabera), eta ezein azterlan filologikok edo froga fisikok grafitoa faltsutzat jo ez izana. Honengatik guztiagatik, 15656 piezaren grafitoa benetakotzat jo behar da, arrazoizko zalantza batetik harago. Eta benetakotzat jo behar dira, pieza horretatik abiatuta, hitzetan kointzidentziak dituzten beste grafito batzuk ere, “kate-autentifikazio” prozesu baten bidez: 42 grafito guztira, horietatik 36 euskaraz.

*Oharra: Ertzaintzaren atestatuan agertzen diren Oskar Escribanori buruzko susmoak bazkari denboran lokalizatuta ez egoteagatik dira soilik. Baina Escribano ondarearen aurkako kalteengatik kondenatu zuten bakarrik, txantxa batengatik, eta pentsaezina da laborategian sartu ahal izatea ondoan bazkaltzen ari zirenek ikusi gabe.