IRULEGIKO ESKUA ETA EUSKALDUNTZE BERANTIARRA
Euskalduntze Berantiarraren hipotesiak 100 urte ditu eta planteatzen duena hauxe da: erromatarrak etorri aurretik gaurko Bizkaia, Gipuzkoa eta Araban bizi ziren aurrehistoriako herriek euskaraz ez zutela hitz egiten, hizkuntza zelta bat baizik, eta inbasioaren ondoren latina: autrigoiak, karistioak eta barduloak dira herri horiek hurrenez hurrez. Horrela, V.-VI. mendean gaurko Nafarroa Garaitik edo agian Akitaniatik etorri zen baskoien inbasio batek ekarri omen zuen euskara lurralde hauetara.
Hipotesi horren bultzatzaile nagusiak Espainiako historia akademikoak dira eta ETBren bidez Bizkaiko Diputazioko Teknikaria den Alberto Santana, salbuespenak salbuespen. Guztien buru, Martín Almagro dago, Espainiako Historiaren Errege Akademiako “anticuario perpetuo” titulua daukana, bere aitaren hipotesi pan-zelta eta arioaren jarraitzaile sutsua dena.
Hipotesiak ez du frogarik
Egia esan, Euskalduntze Berantiarraren hipotesiak ez du inolako euskarri zientifikorik. Horrela, gainazaleko laburpen bat eginez, hau esan genezake:
Alde historikoan: ez dago inongo dokumenturik inbasio horretaz aritzen denik.
Epigrafia eta filologiaren aldetik: Koldo Mitxelena erabat hipotesiaren kontra zegoen eta, Luis Mari Zaldua euskaltzainak atera zuen liburuan agerian gelditzen den bezala, hipotesiak ez du linguistikaren aldetik inongo indarrik, ez baita ageri euskara edo latina izan zitekeen beste edozein hizkuntzaren aztarna nahikorik gure artean (Gipuzkoa Antzinaroan -2021-), horregatik, Zalduak hipotesia baztertzen du.
Gainera, Zalduak bere liburuaren lehenengo orrietan argi esaten duen bezala, hipotesi hau demostratzeko gutxiengo baldintza bat euskera eta aintzin euskeraren bilakaera ondo jakitea da, hain zuzen, hipotesi honen aldeko inork betetzen ez duena.
Beste euskarazko izen batzuk: Gainera, bardulo, karistio edo autrigoien artean ere euskarazko hitzak agertu dira, Desmontando la Vasconización Tardía (2017) nire liburuan biltzen ditudanak. Ordutik, euskarazko hitz berriak agertu dira karistioen artean: Avnia, Muna edo Atta esate baterako.
Arkeologiaren aldetik: Euskal Herrian orain arte egindako indusketa guztietan aurkitutako materialetan, jende beraren jarraipen bat egon dela argi gelditzen da. Beraz, ez da modu esanguratsu batean kanpotik etorritako jenderik asentatu gure lurrean azken 3.000 bat urteetan.
DNAren inguruko azken ikerketek ere hipotesi hau desmuntatu dute. Harvardeko (2019) eta Bartzelonako Unibertsitateko (2021) ikerketek demostratu dute azken 3.000 urteetan euskaldunok ez dugula DNA berririk jaso. Hau da, ez gara beste herri batzuekin oraintsu arte nahastu.
Peio Monteano historian doktoreak esan berri duenez, 2023ko abenduan emandako elkarrizketa baten: “…baztertuko nuke Akitaniatik etorritako Euskalduntze Berantiarraren hipotesia. Hipotesi horren oinarria bere hizkuntzarekin etorri zen mugimendu demografiko handia da, eta hizkuntza erromanikoak edo latina hitz egiten ziren pertsonei inposatu. Hori erori egin da, eta eraisteko azken ukitua herrien genetika da.
Genetikak frogatu duenez, euskaldunek, oro har, Burdin Arotik aurrera ez dute beste herri batzuek duten fluxu genetikorik. Ez da ikusten ez erromanizazioa ez garai islamiarraren eragina”.
Zer dago hipotesiaren atzetik?
Orduan, zergatik egiten dute espainol akademikoek hain sutsuki hipotesi horren alde? Arestian aipatutako espainiar historialari horientzat Espainiaren batasuna oso inportantea delako, eta Euskalduntze Berantiarraren hipotesia horretan lagungarri suertatzen zaie.
Euren nahiaren arabera, “penintsula iberiarraren hastapenetan” denak zeltak edo iberoak ziren, ez zegoen beste herririk (askotan, baskoiak ere ez dira euren mapetan eta artikuluetan agertzen!), gero, Euskal Herriko mendebaldean latina hitz egiten zela azpimarratu nahi dute eta ez euskara, “Espainiako” txoko ia guztietan bezala (horrelako anakronismoak ere oso ohikoak dira).
Adibidez, hipotesi honen alde egon zen politikari eta historialari inportanteenak, Claudio Sánchez Albornoz espainol historialari eta presidente errepublikarrak, hauxe esan zuen: “y me parece seguro que quienes hoy se llaman vascos – en verdad están vasconizados- no son, mal que les pese, sino españoles todavía no romanizados de manera integral”, euskaldunen kontrako gorroto zantzu argiak dituena.
Iruña-Veleia
Iruña-Veleiaren auziak hipotesi honekin zerikusi zuzena dauka. Okako Iruñan agertutako euskarazko hitzek Euskalduntze Berantiarraren hipotesia bertan behera uzten dute, eta Espainiako hainbat historialari agertu ziren hasieratik euren benekotasunaren aurka, ostrakok ikusi eta aztertu gabe ere. Haien argudio bakarra zera zen, euskarazko hitzak ezin zirela Arabako erromatar hiri baten agertu, bertan hizkuntza hori ez zelako hitz egiten, euren esanetan.
Irulegiko eskua
Irulegiko eskuak zer aportatzen du auzi honetan? 2022ko azaroaren 14an Nafarroa Garaian, Irulegiko Erdi Aroko nafar gazteluaren azpian, baskoien kastro aurre-erromatarrean aurkitu zen metalezko xafla historikoa da, Aranzadi Zientzia Elkarteko ikertzaileek euskal hizkuntzan idatzitako testurik zaharrena aurkitu zutelako, gaurko euskararen aurrekaria.
K.a. I. mendeko eskuak euskaldunen agrafismoaren mitoa ere bertan behera botatzen du, eta Euskalduntze Berantiarraren hipotesiari traba berri bat jartzen dio, ordurako Nafarroa Garaian euskara hitz egiten zela ere zalantzan jartzen dutelako Santana bezalako historialari eta katedradun espainolek; Akitanian bakarrik hitz egingo zen ordurako, euren ustez.
Luis Nuñez Astrainek, El euskera arcaico (2002) bere liburuan, egoera hau ez zela apartekoa aipatu zuen: “euskararen izaera agrafo zaharra Ingalaterrako hego-mendebaldeko hizkuntza zeltek ere partekatu zuten; galesak, hango herriaren hizkuntza bakarrak, hala ere, ez zuen inolako arrasto idatzirik utzi. Eta, gainera, idazten ez ziren bi hizkuntza izanik —patuaren ironiak—: bai galesa, bai euskara, mendebaldeko Europako bi hizkuntza bakarrak dira, Erromaren menpe egon arren, gaur egun arte iraun dutenak”.
Baina, esan bezala, Irulegiko eskuak uste hori erdi ustel utzi du, orain badakigulako erromatarren inbasioaren aurretik, baskoiek behintzat, euskaraz idazten zutela iberiar hizkiz. Seguruenik, aurkikuntza honek beste batzuk ekarriko ditu euskaldunak ibero eta zeltiberoen maila berean jarriz kultura eta idazkeraren aldetik. Erriberri-Oliten, esate baterako, hizkera berdinean idatzitako esaldi bat agertu da.
Posible da orain idazkera honen eremua mendebaldera zabaltzea eta bertoko barduliar eta karistioen artean horrelako testuak aurkitzea aitzin-euskaraz idatziak, batez ere gaurko Araban, lurralde erromatartuena eta galtzadarik inportanteena zuena.
Mitxelenak bezala Luis Nuñez Astrainek honako beste hau ere bazioen: “Euskara arkaikoaren ezaugarri oso bereizgarria da h (aspirazio-ikurra) izatea, inguruko hizkuntzetan ez zegoelako (hizkuntza zeltak eta iberiarrak), eta horrek asko errazten du hitz arkaikoa euskaldun gisa identifikatzea”.
Irulegiko eskuari esker, orain badakigu bi txanponetan agertu zen “T” hizkia ere aitzin-euskarak propioa zuela eta inguruko hizkuntzetatik bereizten zuela: ontikes eta unambaate.
Gainera, Irulegikoa izango litzateke euskarazko lehen testua, eta ez Donemiliaga Kukulako monasterioan agertu ziren biak, orain arte bezala; hau ere aldatu beharko da. Horrek euskara eta erromantzeen jatorria urruntzen ditu, nahiz eta biak Nafarroako Estatuko lurraldeak izan.
Ez gara gure historiaren jabe
Arazoaren gakoa da euskaldunek ez daukagula gure historia akademiarik (ezta edukitzeko proiekturik ere), euskara batua eta Euskaltzaindia ditugun bezala. Euskal Herriko eskola-ikastola eta unibertsitateetan, gure historia gutxi irakasten da, beti frantses edo espainolen historiaren parte bat bezala: “unidad de destino universal”. Beraz, ez gara gure historiaren jabe, besteen kontakizunak darabiltzagu beti, gure arbasoak geureak ez balira bezala.
Adibidez, Baskoniako edo Nafarroako erregeen zenbat izen dakigu? Eta espainol edo frantses erregeenak? Azken horienak askozaz gehiago, seguru, nahiz eta geureak baino gutxiago izan, eta inork gutxik daki Euskal Herrian aurten betetzen direla 1.200 urte euskaldunek Nafarroako gure Estatua sortu genuela.
Bai, epistemizidio kolonialaren aurpegiak.
Eskerrik asko. Bete betean, benetako bidea eta behar beharrezkoa zaigun norabidea hain egoki agertzeagatik.
Badugu zertaz jantzi, nahi badugu izan!!!?
Karlo, epistemizidioa eta despistemizidioa baita ere.
Epistemizidio: Soziologia, historia;
Jatorrizko etnia edo herri baten jakintza eta ezagupen sistema sistematikoki suntsitzea, batez ere horiek besteren kosmobisio batera asimilatzeko.
Despistemizidio: Politika, Espainakoi erakunde ustelak;
PNVek eta EHbilduk egiten dutena: Sistematikoki bere etniari eta jatorrizko herriari buruzko jakintzen eta ezagutzen sistema suntsitzea . Baina kasu, herri inkulturizatua despistatuz, ez baitu bere hizkuntza, ez bere historia, ez bere sudurraren aurrean gertatzen dena ezagutzen.
…hortxe dabil, eta sakonago ere ‘mari’k jakingo du…
🙂 ) ) )
Ederra, artikulu osoa eta informatua. Izenburuak ongi dio: ez gara gure historiaren jabe, ez. Hezkuntza curriculumean ez gara ia existitzen, eta gure herri izen historikoak desitxuratzen dira. XVII-XVIII. mendeetan monarkia zentralistek eta, gero, nazio estatuek beren existentzia justifikatzen zituzten historia eta hizkuntza akademiak ezarri zituzten. Interpretazio eredu arrazionalista, dualista (baztertzailea) eta teleologikoa eraiki zuten, zibilizatu/barbaro antinomian oinarritua.
Jakina, gu periferia barbaroan gelditu gara, Madrilgo eta Pariseko “eguzki” printzetatik urrun. Bat nator zurekin, Patrik: sistema epistemikoa eta kosmobisioa ez da gurea, jada munduko beste herri kolonizatuek nabaritu zuten bezala. Ezin da bertakoen historia zintzo bat kontatu inperialisten tresnen bidez, kanpoko begiaren objektu bilakaturik.
Erromatar Inperioan, gero hainbeste egokitu zaigun bezala, greziera eta latina ziren erritu hizkuntza. Harritu behar ote gara garai horretako hilarrietako inskripzioetan euskara ez agertzeaz, III. mende hondarrera arte bertakoei erromatartasuna onartu ez bazitzaien?
Idazketa sakroa eta inperioa ziren, salbu eta idazki informaletan. Gisa horretakoak dirudite Iruña Veleiako idazkunek. Diglosia ezinbesteko interpretazio parametroa dugu munduko herri gehienen historia aztertzeko, eta gisa horretakoa da gurea, partzialki behintzat.
Gure herriaren historiografiak ikuspegi poliedriko bat eskain dezake, Mendebaldeko potentzia inperialistenarena ez bezalakoa, baina ez zehazki XIX. mendean kolonizatu ziren munduko beste horiena bezalakoa ere. Esan nahi baita kontraesanean mugitu garela, direla, gure pertsonaia historikoak eta herria bera, zapalduak izan garelako eta, aldi berean, beste batzuen zapalkuntzan parte hartu dugulako. Hor dago koxka, enbarazua eta egia/zintzotasuna.
Ez nago hain seguru “akademiarik” behar ote dugun, bilgune bat izan daiteke, edo aldizkari bat, eztabaidagune zabal, gure herria eta hizkuntza abiapuntutzat hartzen dituena, eta ez egungo errealitate administratiboak eta estatuak.
Goian luzatu naizelakoan, barka.
Agian Euskal Herriko historia akademia bat sortzeko ordua heldu da. Orain dela urte batzuk UEUn historiagile elkarte bat sortu zen baina ibilbidea laburra izan zuen.