Ded Morost, Olentzero bezala, aro berri baten iragarlea da

Attila!

(Honen jarraipena da)

Europatik urruti dauden hizkuntzetan ere mama-ren hotsekin izaten dute nolabait zerikusirik amari deitzeko erabiltzen diren hitzek. Demagun, txineraz, ketxuaz edo aymaraz, nonbaitetik hastearren, zerrenda amaigabea baita. Pachamama, adibidez, “ama lurra” edo “ama kosmosa” da; alegia, Andeetako zenbait herriren jainkosa. Ildo beretik, bantu familiako hizkuntza askotan “ama” mama esaten da. Edo hor daude anne turkieraz eta anya hungarieraz ere. Hungarierazko anya-k, gainera, euskarazko aña hitza (“inudea” edo “ahizpa/arreba nagusia”) dakar gogora. Hebreeraz ‘em dugu “ama”; nënë albanieraz; mat errusieraz; mathir antzinako gaelikoz. Forma hauek, berdin-berdinak ez diren arren, harreman fonetikoa dute mama-rekin. Behinik behin, bokal batek (gehienetan “a” edo “e”) osatuak dira eta “m” edota “n” kontsonante sudurkariek.

*Amma indoeuropar errotzat jotzen da. Sanskritoz “ama” esan nahi du. Hortik sortuko ziren gaztelerazko amor/frantsesezko amour edota alemanezko Amme (hazama, inude). “Ama” esaten da euskaraz ere, indoeuroparren aurreko Europako hizkuntza isolatu bakartzat jotzen den hizkuntzaz. Orain arte seniderik aurkitu ez zaionez, euskara hizkuntz familia desagertu baten hondarra edo azken kidea da, seguruenik. Hizkuntz familia hartan “ama” hitza erabiliko zen edo euskaldunek hartu ote zuten mailegu hizkuntza indoeuroparretatik? Ezin jakin. Nolanahi ere, hizkuntza askok bi forma izaten dituzte; batetik, “ama” hitz orokorra, eta bestetik, haur hizkuntzakoa. Euskaraz, ostera, “ama” hitza berdin erabil daiteke burokrazian inprimaki bat betetzeko edo umeak amarekin aritzeko.

Hizkuntza uralikoen familiakoa den finlandieraz, aldiz, äiti da “ama”; ati desagertu zen etruskoz. Forma horiek, mama-tik baino, hurbilago daude fonetikoki euskarazko “aita“-tik; edo hizkuntza indoeuroparra ez den turkiera zaharreko ata (aita) formatik. Horrela deitzen zioten, hain zuzen, Mustafá Kemal “Attatürk”-i, hots, “turkiarren aita”. Mustafá Kemal Attatürk (1881-1938) militarra eta politikaria Turkiako lehen errepublikaren sortzailea eta lehendakaria izan zen, baita berrikuntza askoren ekarlea ere, Estatu laiko eta demokratikoa ezarri baitzuen herrialdean.

Tokian tokiko kolonialismoari ere begiratu behar zaio beti, haren eraginez hiztunek bere-bereak zituzten hitz batzuk zaharkitutzat jo eta zokoratu dituztelako

Badaude malaysiar hizkuntzen familiako batzuk esandakotik kanpo geratzen direnak: indonesiozko iyá edo ibú (ama); edo Zelanda Berriko maoriek erabiltzen duten whaea eta japonierazko haha. Testuinguru honetan, tokian tokiko kolonialismoari ere begiratu behar zaio beti, haren eraginez hiztunek bere-bereak zituzten hitz batzuk zaharkitutzat jo eta zokoratu dituztelako, baita etxekoen arlo honetan ere. Gaur bertan gertatzen ari da hori.

Ugariak izan dira, antza, hizkuntzen arteko joan-etorriak eta trukeak, bai eta nahasmenak emakumezko eta gizonezkoentzat erabilitako izenen artean ere. Hala eta guzti, nahasmena baino, glissement de sens delakotzat jo behar da hori. Frantsesezko glisser aditzak “lerratu/laban egin” esan nahi du. Bedeutungsverschiebung, alemanez. Hau da, esanahiaren toki-aldaketa.

Adibidez, ezin uka, errusierazko baba (amona) eta gaztelerazko papá (aita) hitzek elkarren antza dutela, izendatzen dutena sexu berekoa ez den arren. Gaurko turkieraz, suajiliz edo maorien hizkuntzaz baba “aita” da. Beste askoren artean, alemanierak, frantsesak, italierak, errusierak…, indoeuroparrak diren hizkuntzek, papa-ren aldagaiak baliatzen dituzte “aita” esateko. Horrekin bat dator malaysierazko bapa, nahiz eta “ama” esateko malaysierazko hitza gehiengotik urrun geratzen den, gorago ikusi bezala. “Aita” esateko finlandierazko isä-k edo japonierazko chichi-k, ostera, ez dute orain arte aipatutakoekin zerikusi handirik.

Ugariak izan dira, antza, hizkuntzen arteko joan-etorriak eta trukeak, bai eta nahasmenak emakumezko eta gizonezkoentzat erabilitako izenen artean ere

Hari horretara, hebreeraz abba “aita” da. Jesukristok Jainkoari hala deitu omen zion hiltzeko orduan, arameoz. Horrek euskarazko “-(a)ba” atzizkiaren antza du: arreba, ahizpa, alaba, osaba, izeba, neba, iloba, loba, asaba eta zalantzazko *anai(b)a hitzetan dagoena; edo I-III mendeetako Akitaniako idazkunetako “se(m)be” forma (“seme”); “ombe” eta “umme”, “ume” baino lehenagokoak direnak; bai eta “oba” ere, sehaska kantetakoa: Obabatxoa lo eta lo/ Zuk orain eta nik gero. Edo “mirabe”, “asaba”, “ugazaba”, “nerabe” eta, agian, “jabe” hitzetakoa ere… Sabino Aranak 1896an “aberri” neologismoa sortu zuenean ez zuen “-(a)ba” atzizki gisa erabili, baizik eta aurrizki gisa. Alabaina, morfologian aditua zen Resurrección Maria de Azkuek “aiterri”, “asaberri” eta “iaioterri” hitzak eratu zituen horretarako.

Errusierazko baba (amona) hitzera itzulita, ingelesez ere berragertzen da babe forman (edo hortik eratorria den baby-n); gazteleraz, bebé. Azken batez, herri bakoitzak bere erara erabili du hitza, amona nahiz haurra biak etxekoak direlako, belaunaldi desberdinekoak izanik ere.

Bestalde, errusierazko ded “aitona” dugu. Hots, Eguberrietako kantetakoa: Ded Morost (Aitona Izotzaldia), eslabiar mitologiako figura bat, Nikolaus, Père Noël, Olantzaro eta beste askoren parekoa. Denak basotik etorriak dira eta opariak banatzen dituzte, aro berri baten helduera irudikatzen dutelarik.

Ingelesezko dad (edo daddy) hitzak errusierazko ded (aitona) gogorarazten digu. Haur ingelesek, berriz, aitonari ez, aitari deitzen diote daddy. Hemen berriz ere irteten zaigu bidera georgieraren berezitasuna, antzeko forma bat baitu: deda. Dena den, georgierazko deda-k ez du ez “aita” ez “aitona” esan nahi, “ama” baino…!

Askotarikoak dira hizkuntzen arteko elkarguneak senideei deitzeko

Argi denez, askotarikoak dira hizkuntzen arteko elkarguneak senideei deitzeko. Demagun, errusierazko ded eta ingelesezko dad horiek, “aitona” eta “aita”, hurrenez hurren. Tata hitzarekin zerikusirik al dute? Tata-k “aita” esan nahi du polonieraz zein latinez. Utata esaten zaio aitari Hego Afrikako xhosa hizkuntzaz; tata/taita ketxuaz. Gazteleraz, aldiz, tato/a haur hizkuntzaz “neba/anaia” edo “ahizpa/arreba” izaten da gehienetan. Zalantzarik gabe, zenbait antzekotasun ausazkoak izan daitezke.

Ildo horretatik, errusierazko djadja (osaba) hitza yaya-ren antzera ahoskatzen da. Yaya amonari esan ohi zaio Aragoin eta ohitura hori nahiko zabaldua da Nafarroako Erriberan ere. Baina katalanezko àvia (amona) jo ohi da yaya/yayo hitzen jatorritzat. Nork daki.

Gainerakoan, ezin uka hungarierazko atya, albanierazko atë eta turkiera zaharreko ata hitzek (hirurek “aita” esan nahi dute) euskarazko “aita”-rekin lotura dutela. Areago, oraindik ez da argitu nondik etorri zitzaion izena hunoen buruzagia eta europar inperiorik handienaren burua izan zen Attilari. Egun, behinik behin, At(t)ila izena Turkian eta Hungarian da ohikoa. Bada, hunoek mintzatzen zutena oso gutxi ezagutzen da. Baliteke Attila izen hunoa izatea, baina hunoak ez ziren herriek ahoskatuta; edota Attila izenak turkiar jatorria izatea, hunoen inperioak godoekin harreman handiagoa izan zuen arren turkiarrekin baino. Godoek emango ote zioten Attilari atta izena, euren hizkuntzaz “aita” esan nahi zuena? Aita baino, “aitatxo” esan behar, Attilak -ila atzizki txikigarria daramalako, euskarazko “neskatila” edo “leihatila” hitzetako atzizkia bezalako bat…

Izan ere, miresgarria da zein bide luze eta korapilatsua egin duten hizkuntzek, ahoz ahoz eta mendez mende, etxeko hurbilenei izenak emateko.

(Jarraituko du)