Nola bizi hala konta

Independentera ekarria CC lizentziaz baliatuta

Begizolia | 2025-05-08 15:46

Txillardegi (eta Monzon) Bergaran
Kote Camacho Koteto
Komiki films

Esker oneko hitzak egilearentzat

Errenteria-Fanderiako Burdinolan gaude, hil honen 7an. Koteto ezezagunak inork egundo egindako liburu baten eskaintza egin dit. Berean, behin-behineko nire hitz jarioaren lagina paratu du, baita bion bisaiak marraztu ere. Nork bere ahalmen eta trebezia dauzka, Kote Camachoren doitasuna bertatik bertakoa duzu.

Elkar ezagutzaren bariazioak eta des-bariazioak

Txillardegi (eta Monzon) Bergaran komikia jaso dut ezagutu berri dudan Kote Camacho egilearen eskutik, baita Komiki films ekoiztetxe independentearen berri izan ere. Herri txikia gara, elkarren ondoan mugitzen gara, baina ez dugu elkar ezagutzen. Euskal kultura minorizatuaren sortzaileen arteko harremanaz ari naiz: dela idazle, dela kantari, dela bertsolari, dela zinegile edota kazetarien arteko hartu-emanaz. Gutxi gara, eta hara, honatx kontraesana: gutxi horrek ekoizten duen guztia ezin ezagutu, agidanez. Ezta gutxiagorik ere.

Komikiari nagokiola: klak klak klak…

Ez naiz komiki zalea. Zale ez izateak ez du erran nahi, berau preziatzen ez dudanik. Ez dut espresio artistiko hori jarraitzen. Haatik, berealdiko espresioa izan zen nire nerabezaroan, gazte garaiko bizitzan. Ostera, zinemazalea naiz. Nola ulertu hori? Manera sinplean: ezin espresio artistiko guztiei jaramon egin, ganoraz eta taxuz.

Komikian ez aditua ez aritua izan barik, Txillardegi (eta Monzon) Bergaran lana ederra begitandu zait. Geure historia berriko bi protagonistaren istorioa kausitu dut, ederto marrazturiko hainbat euskal pasarte tarteko. Berbetan eta irudietan ongi egokitua. Neurrikoa eta orekatua. Euskaldunon historiaren aldi bat labur-zurrean kontatua. Zuzen eta artez. Irudiaren bitartez gauzatutako arte-lan preziagarria.

Berbak berba, estetikak estetika, liburuki honek badu karga historikoa, karga politikoa, karga poetiko eta ideologikoa. Berean pertsonaia nagusiaren obrari eginiko Errekonozimendu esplizitua dago. Alegia, Txillardegiri (Jose Luis Alvarez Enparantza) jaio zeneko hirian ez zaio liburutegi publiko baten izena ezagutzen. Hiriko autoritateek ez diote halakorik aitortu nahi. Txillardegi herritar estigmatizatua izan zen. Munduaz (Donostiatik joan zen) beste egin zuen aspalditxoan eta estigmatizatua jarraitzen du. Txillardegik bekatu originalaren desohorea darama berarekin. Txillardegiren estigma ETA da. ETA sortu zuten kideetako bat izan zen. Alta bada, pertsona bat ez da hiltzen, bere garaikideek –ezta gerokoek ere– gogoan duten bitartean.

Wikipedia bitartekoz lotu dizut ETA izan zena. Ez lotu, ordea, webgune horrek dioenari guztiz. ETA fenomeno politiko-sozial-kultural-armatuaren barnean izan ziren espresio guztiak deskribatzea betebehar gaitza baituzu. ETArik ETA, aspaldion desagertuta ere, zein da zein? ETA zein ETA? Bada, norberak gogoratu gura duena. Nork bere ETA darama bere baitan. 60 urteko historian ETA asko izan ziren. Aldi ezberdinetako ETA ezberdinak. ETA zeharo ezberdinak. Ideologia ezberdinen espresio. Besteak beste, ETA biziarazi zutenak daude, ETA bizi zutenek, baita haren izana jasan eta pairatu zutenak ere. Hamaika dira ETAri buruzko interpretazioak. Berbarako, zein izan zen Txillardegiren ETA?

Interpretazioak interpretazio, hauxe –komiki honen harian– nirea

Familia burges batean jaio zen aitaren aldetik, amaren aldetikoa laborariak–langileak izaki –klaseak zehaztu aldera–. Espainolez jaio hezi eta bizi arren, euskaldun bilakatu zen. Euskaldun izatearen kontzientziak biziarazi zuen. Txillardegirentzat ez dago euskaldun izaterik, euskaldun izatearen kontzientzia izan gabe.

Kontzientzia horrek herri inkontziente baten aldeko kontzientzia sustatzera bultzatu zuen. Bere kontzientziaren bilakaerak nora bere euskalduntasunak hara. ETAn engaiatu zen, baita (h)erbestera joan ere. ETA laga zuen, artean ETAk tiro bat jo gabe zelarik, artean bonba bat jarri gabe ari zelarik. Klase-borrokaren eta nazio-borrokaren arteko borrokan katramilatua suertatu zen. Euskara batuaren osaketan parte hartu zuen, H-rekin edo H-rik gabeko euskararen auzian parte hartu ere. Bertzeak bertze.

Euskara batua da, euskaldun izan nahi dugunok lortutako batasun bakarra. Nork bere aburua. Horixe nirea. Txillardegi egilearen eta eragilearen zeregina –ez berea bakarrik, bistan da– baitezpadakoa izan zen. Hala berean, Euskal Herria helburu, Batasuna aldarrikatu eta bultzatu zuen “politika” alorrean. Horretan huts egin zuen. Euskararen eta literaturaren ildoko jardueratan ez bezala, jarduera politikoan frakasatu zuen.

Batasuna aldarrikatu eta bultzatu zuen “politika” alorrean. Horretan huts egin zuen.

Txillardegi ez zen politikagintzan jarduteko jaioa ez iaioa izan. Bere ideologiari dagokionez ari naiz: Jean Paul Sartreren existentzialismoaren ildoan jardun izanagatik, naski, pertsona ez da existentziaren arlo guztietan aritzeko iaioa edo trebea bihurtzen. Hori ere, nire aburua duzu.

Txillardegiren jardueran badago fenomeno politikoetan azaleratzen den ezaugarri bat: giza-taldeen arteko borrokaren etsaitasuna. Etsaiak –Besteak– zure taldean eragiteko eta zure ustezko ildo egokitik desbideratzeko dituen ahalmenaz eta eraginaz ari naiz. Txillardegiren bizitza politikoa konspirazioaren –azpikeria, konplota edota konjurazioen– menpe egon zen. ETA erakundean egon zen bitartean hori bizi izan zuen eta areago modu lazgarriagoan geroago bizi ere. ETAren jarduera armatuaren ariora Qui prodes izeneko artikulu gogoangarria oroitu beharrekoa iruditzen zait. Etsaiek desbideratutako –infiltratuak tarteko– ETAren jardueraren gaineko salaketa egin zuen publikoki.

Nork bere interpretazioa dauka konspirazioari buruz. Nirea hauxe: politikagintzan ez dago guztizko konspiraziorik. Badago, prefosta, ahaltsuenak ahula erabiltzea eta nahi duen bidetik gidatzea. Euskal arazo deiturikoan, konparazioenera, etsaiak Bestearengan izugarri eragiten du bere guztizko boterea dela medio. Konspirazioa, beraz eta berez, sistemak generatzen duen jarduera-molde bat da. Bi aldeentzako kontrolagaitza betiere. Nire aburua hori ere.

Ni neu —nire motzean— Txillardegik —bertzeak bertze, (garai hartako) ingeniaria izanik, gizon horren adimentsua izaki— harritu egi(te)n ninduen, konspirazioaren teoria nola hartu ahal izan zuen horren aintzakotzat. Aurkitu dudan esplikazio bakarra hauxe duzu: ideologiak itsutu egiten gaitu. Gure ideologiaren –kristautasunaren eraginpeko pertsona onen eta gaiztoen bereizketa, kasu– eta honen arabera lortu nahi ditugun helburuak errealitatea ikustea galarazten digute nonbait. Bego horretan.

Telesforo de Monzon dugu bigarren protagonista. Jeltzalea. JEL (Jaungoikoa eta Lege Zaharra) delakoaren ildoan hezia eta hazia. Goi-burgesiako seme. Klasea zehaztu aldera. Hala izanik ere, Euskal Herriaren askatasuna gauzatzea herri xehearen borrokaren ildoan ikusi eta harekin bat egin zuen. Jauntxo izatetik herritar xeheen aldera paratzeko egin zuen metamorfosia oso bakan gertatzen da giza-esperientzian.

Txillardegiren ildoan —edo Txillardegik Monzonen ildoan— Batasuna lehenetsi zuen. Hau da, herriaren batasuna izan zuen helburu. Hala ere, herri honen batasuna kimera —izan— da. Herri batasunak —edo populismoak— inoiz zentzurik izan bazuen, gaur egungo populismoa dugu ideologiek jendartean eragindako desbideratzeen adibide behinena. Bego hori ere.

Komikiaren arrastoan segituz, Bergara aintzat hartu beharreko herria daukagu. Ezinbestean. Gipuzkoako Bergara, Telesforo de Monzonen jaioterria. Olaso dorretxearen tokikoa. Euskara batua gauzatze bidean, Baiona, Oñati (Arantzazu) eta Bergara herrietan egindako batzarrak eta haietan hartutako erabakiak baitezpadakoak izan ziren, euskaldunok elkar ulertzeko darabilgun hizkuntz-batasuna lortu aldera. Bego hori ere, bere horretan.

Bergarako besarkada

Herriak herri. Euskalkiak euskalki. Gatazkak gatazka, Bergarako besarkada historikoa heldu zait gogora. Luzetsi gabe: nolakoa izan zen besarkada hura? Norberaren izanaren –botereen eta ideologien– araberakoa, pentsu dut. Batzuentzat besarkada-amoltsua bertze batzuentzat traiziozko besarkada.

Euskal Herriaren eta euskaldunon geroa Bestea denarekin egindako hitzarmenez-hitzarmen gauzatzen da, eta hala badoa joan. Bestea ere badoa. Bestea ere bada –aldian-aldian etsaia, aldian-aldian arerioa, aldian-aldian konfidentea– eta gu harekin batera. Historiak ematen diguna –eman ahala kentzen diguna– ezinezkoa da geure izatetik erauztea. Balizko ustezko edo dena delako etsaiak bere batasuna atxiki behar baitu bera ere nor izanen bada. Gu –euskaldunok, diot– euren barrenean gaudelarik. Edo, bestera erranik, haiek –etsaiak delakoak– gure baitan daudelarik.

Errenteria eta Hendaia artean, Oiartzun

“Oiartzun gogor erantzun”. Halaxe dio tokiko esaerak. Erranairu berria edo zaharra ote den? Ez dakit. Batzuen gardiz, ez da egiazkoa. Ez da erantzun erreala. Oro har, oiartzuarren eta orobat euskaldunon gogortasuna geure ahultasunaren adierazpidea da. Horixe nire aburua.

Oihartzunak oihartzun, bizitza pasarte alaiez osatzen da. Oihartzunik oihartzun, bizitza pasarte tristeez betetzen da. Pertsona askoren bizitza tragikoa da. Batzuena tragikoagoa bertze batzuena baino. Herrialde batzuena bertze batzuena baino. Euskal Herriaren historia tragikoa da zinez, baita euskal herritarrona ere. Pertsonen eta herrien historia tragikoak modu dramatikoz kontatuak izan daitezke. Haatik edo, ezinezkoa da giza-historia kontatzea, giza-izatearen absurdua aintzat hartu gabe.

Txillardegi (eta Monzon) Bergaran komikia bizitza aurrera eraman ahal izatearen oihartzun gisa ulertu daiteke

Gure historia eta eguneroko bizitza eramangarria izan dadin, komikotasuna berebiziko espresioa begitantzen zait. Kote Camachoren Txillardegi (eta Monzon) Bergaran komikia bizitza aurrera eraman ahal izatearen oihartzun gisa ulertu daiteke. Ulertu dut. Ulertu dezakezu. Ulertu dezakegu.

Moraleja bat azken hatsean

Bariazio-desbariazio moral bat, azkenik: gizabanakoon izaera paradoxikoa bada, euskaldunona ezin bestelakoa izan. Mundua zerbait bada, absurdua da, gure eguneroko jarduna absurdua baita. Sarritan maiz, balizko edo ustezko “geure” giza-logikatik at.