Duela gutxi gertatu da, Bruselan hain zuzen ere, eta handik hona zerbait ikasteko balio duelakoan, kontatuko dizut balizko irakurle hori.
Batxilergo ikasle talde batek Txillardegiren Elsa Scheelen eleberriaren irakurketa egin zuen ikasturtean zehar eta, hura amaitzerakoan, Europa aldera jo zuen ohikotzat izaten den bidaia egitera. Hasteko Parisera eta Bruselara ondoren.
Elsa Scheelen lehen testua 1969. urtean eman zuen argitara Belgikan behartuta bizi zen Jose Luis Alvarez Enparantza idazleak nahiz eta kaleratu aurretik “Domingo Agirre” izeneko literatura lehiaketan garaile suertatu (1968an). Txillardegiren hirugarren nobela izan zen. Protagonista, Elsa, euskal literaturaren benetako lehen emakume edo hezur-mamizko lehen emakumetzat hartua izan zen. Hona hemen aipatu bertsio horren pasarte bat (euskara batua ere sortu aurretiko testua berau):
«Irratia anartean berriak ematen hasia zan: “…Viet Nam’en ikaragarrizko inkontrua gertatu da atzo Mekong’eko ibaiartean: 382 vientnamdar gertatu dira hillik; eta, beste aldetik, 17 amerikar. Orain arte ez zan horrelako hilkintzarik ikusi Viet Nam’en egun bakar batean;eta, jakin danez…”».
Inperialismoa, Vietnamgo gerratea, laizismoa, dibortzioa, sexua, suizidioa, orduan boladan zeuden apaiz langileak eta, batez ere, klase borroka existentzialaren aipamena agertzen dira lehenbizikoz euskal narrazio luze batean. Gaur egun, bada, orduko orriak berriz irakurrita, baturantz doan euskara estandarizatuaren aurreko idazkera sumatzeaz gain, idazkuntza erabat garaikidea antzematen diogu testu osoari.
Txillardegik 1961ean alde egin zuen espainiar estatutik haren hirugarren atxiloketaren ondoren, eta, hori zela kausa, Belgikan idatzi zuen eleberria 1967an aurretik berak fundaturiko ETA erakundea utzi eta gero. Idazlearen antzera, Elsa Scheelen bakar bakarrik sentitzen da munduan eta sentimendu hori agertarazteko izkiriatu omen zuen Txillardegik eleberria. Hizkuntzalaritzaren historiatik begiraturik Elsa Scheelenean Baionako 1964ko euskarari buruzko proposamenei antzematen zaizkie Txillardegik idatzitako narrazio honetan.
Kriselu sailean Lur argitaletxeak zabaldu zuen liburua baina kritika gogorrak eskuratu zituen orduan eta, ondorioz, egilearen hitzetan, nobelagintza uztea erabaki zuen. Euskal letrek ia hogei urte itxaron behar izan zuten Txillardegiren hurrengo eleberria agertu arte (Exkixu 1989)
Txillardegiren nobelak kritika gogorrak jaso zituen. Koldo Mitxelenak, esaterako, honakoa zioen: «Txillardegiren euskara ez da, nere ustez, hutsik gabea…»; Gotzon Garatek, berriz: «nahiko akats aurki daiteke Elsa Scheelen elaberrian».
Bistan da orduko euskal «inteligentsiakoek» (apaizak gehienak) ezin zutela Elsa Scheelen eleberriaren edukia onartu baina, halere, haren idazkuntza kritikatuko zuten gehien baina, hala eta guztiz ere, ezin da ukatu eleberri honek euskal literaturaren esparrua astindu eta irauli zuela duela mende erdi bat pasatxo.
Denboraren poderioz hala edukiaz nola idazkuntzaz ere Elsa Scheelen testuak hartu du bere tokia. Ander Iturriotzek eginiko iruzkinean (“Elsa Scheelen eta genero gatazka”, Hegats, 49, 2010) aurreko kritika negatibo guztiak ezabatu zituen (edo saiatu zen behintzat) eta neronek ere aipatu aldizkariaren ale bertsuan Txillardegik, eta Elsa Scheelen elaberriak zehazki, euskal literaturari egindako ekarpenaren munta azaltzen ahalegindu nintzen.
Txillardegik zekarren estilo literario berria ez zen aintzakotzat hartua izan Elsa Scheelen garaian baina gure sasoi hauetan, aldiz, behar bezala dastatzerik eduki badugu. (https://www.booktegi.eus/liburuak/elsa-scheelen/ musu truk deskarga daiteke)
Horixe iruditu zitzaien, nonbait, ikasle gazte hauei eta, Bruselara iristean, fikzioan Elsa bizi omen zen etxera joan ziren (Rue Pâquerettes 18), txirrina jo, bertan bizi direnei Elsaren istorioa azaldu eta bertan hala Txillardegiren nola eleberriaren berri ematen duen euskara hutsezko xafla jartzeko baimena eskatu. Bertakoek, pozik, proposamena onartzeaz gain, aipatu oroigarria babesteko eta zaintzeko konpromisoa hartu zuten. Eta han dago, bada.
Honaino istorioa. Irakaspena, jakina, honekin bat dator… Bruselan harro bezain kontent onartzen den Txillardegiren oroigarria nekez onartzen da berau jaio zen hirian, Euskal Herriko kultur hiria deitu ohi duten berberean. Zer nolako kulturaz ari dira?
Naiz-en testua soila argitaratuta 2022 Mai 31
Estanislao Urruzola “Uxola” berak ere, Belgikan ere ibilitakoak, idatzi zituenak Elsa Scheelen eta Txillardegiri buruzkoak… “Txillardegiren Tiroak eta Laiñoak” haiek bai tiroak eta lainoak Uxolarenak… https://www.jakin.eus/show/feee7e3c6b1dca5d4e23d4084d2166556adcf70c
Eta Gotzon Garatek botatakoak ere, Elsa Scheelen aitzaki, bere idazlearen kontra, harrigarria benetan nola errotu diren gizartean, adibidez “ur basoa” gaizki esanda balitz bezela, beti “baso bat ur” esan behar bagenu bezela, beti kopuru kontua eta kopuru kontua soilik balitz bezela. Nori eta Txillardegi injeniariari, mugagabea eta beste hainbat kopuru kontu Euskal Gramatikan hain zorrotz azaldu zituenari! Zein ziren Garateren arrazoiak Txillardegiren “ur baso” hori gaizki zela babesteko? Euskaldun berria izanik oinarrizko kontuekin huts egiten zuela. Eta gizarteak halakoak erosi omen zituen, alajaina!