Oraindik ere zauri irekia delakoan, pantailaren argitara ekarri nahi nuke koronaldian batzuei egin zitzaien erridikulizazioa eta deabrutzea. Aipuz aipu ibiliko naiz testu honetan, besteen hitzak harilkatuz nagusiki, baina testuingurua jartzeko paragrafo bat doakizue lehenbizi.
Gogoratze aldera: Erakundeek hartutako neurrietan interes ezkuturik susmatuz gero, edo neurri horiei kontra eginez gero, esan edo iradoki izan zen gizakume mesfidati horrek izango zuela arazoren bat. Sinpleki inozotzat edo egoistatzat sailkatzen zen kasu zarpailenetan. Beste batzuetan, dotorezia gehiagorekin, adieraziko zen ulergarria zela konfiantza falta hori, neurri gogor eta aldakorrek sortutako nekeari eusteko lain ez izateagatik. Ideiak gehiago garatzekotan, azalduko zen pertsona horrek bazuela gabeziaren bat, hutsune edo minen bat, ezintasun edo ahultasunen bat, eta zulo hori bete beharrak zekarkiola ez dauden mamuak ikusteko tema. Munduaren konplexutasunaren aurrean senti daitekeen antsietatea baretzeko modu bat balitz bezala, esplikazio lasaigarri sinple bat emanez, eta hala mundua nolabait etxekotuz. Edo bestela, berezi izan nahi zuela ere esango zen, informazio ezkutu baten jabe izateagatik harro eta ezberdin sentituz. Mundua norbere neurrira ekartzeko era nartzisista bat omen. Nola edo hala, ihesbide edo helduleku erraz modura aurkezten zen konspirazio teoriei kasu egitea, edo neurrien baliozkotasuna zalantzan jartzea, ardurei uko egin eta norbere burua engainatzeko jolasetan aritzea balitz bezala. Eta aldiz, hiritar eredugarri, solidario eta erresiliente modura aurkezten zen txertoa zintzo demonio jarri zuena, adibide bat ematearren.
Esaten dudanean «esan edo iradoki izan zen», edo «sailkatzen zen», eta abar, aditz inpertsonalak erabiliz, ez naiz zehazki inor seinalatzen ari. Haize nahiko orokor bat izan zen, eta orokorkeriatan ibili beharra dut hari buruz idazterakoan. Irakurleari etsenplu bat edo beste bururatuko zaio seguru, eta hala usteta egingo dut aurrera.
Karl R. Popperrek 1948an esandakoaren sintonia berean dabil munduaren konplexutasunari ihes egitearen ideia hori. Haren arabera, teismoaren aldaera bat litzateke konspirazio teoria. Hala zioen, «Jainkoaren ezabaketatik dator, gero hala galdetzeko: Nor dago haren lekuan? Eta hainbat gizon eta talde boteretsuk hartzen dute orduan leku hori, presio-talde beldurgarriek, zeinak depresio handiaren eta gure gaitz guztien errudunak diren»1. Mendebaldearen sekularizazioaren ondoren, erlijioa beste zerbaitekin ordezkatu beharra sortu zitzaien batzuei, bere ustez. Eta gisa horretan, eguneroko gertaerak gidatzen eta lotzen dituen zerbait izan badela sinesten jarraituko litzateke, talde ezkutu bat lehen Jainkoarena zen lekuan jarriz.
Erlijioaren galerari eta haren ordezkapenari heldu zion Erich Frommek ere. «Ikuspuntu zientifikoaren etorrerarekin eta segurtasun erlijiosoaren galerarekin, segurtasun berri bat bilatzera bultzatua izan zen gizona. Hasieran bazirudien zientzia oinarri berria emateko gai izango zela, eta hala izan zen azken mendeetako gizon arrazionalarentzat. Baina bizitzaren gero eta konplexutasun handiagoarekin (…), inpotentzia sentimendu gero eta handiagoarekin eta isolamendu indibidualarekin, zientziak gidaturiko gizonak arrazional eta independente izateari utzi zion. Bere kabuz pentsatzeko, eta bizitzarekiko bere konpromiso intelektual eta emozionalean oinarrituriko erabakiak hartzeko ausardia galdu zuen. Pentsamendu arrazionalak ematen duen “segurtasun ziurgabea”, “erabateko segurtasunaz” ordezkatu nahi izan zuen: aurreikusgarritasunean oinarritzen den segurtasun “zientifiko” ustezkoan»2.
Aipuak lotzen jarraituko dut. George Steinerrek badu liburutxo bat, Nostalgia for the Absolute (Absolutuaren nostalgia) izenburua duena. Erlijioen nolabaiteko mitologia ordezkotzat hartzen ditu Marxen filosofia politikoa, Freuden psikoanalisia edo Lévi-Straussen antropologia, eta azalpen bera luke astrologiaren edo ekialdeko filosofien gorakadak ere, besteak beste. Hala dio azken kapituluan: «Diskurtso honetan [bere liburuan], zientziarena izan da, noski, absentzia handia. Erlijioaren eta naturaz gaindikoaren dekadentziak giza espirituan utzitako hutsunea natur zientziek bete —edo benetan, bete baino gehiago— ahal izango zutela sinestea izan zen dekadentzia hori bultzatu zuten indar oinarrizkoenetako bat»3. Baina gero dio, «ase al dezake zientziak nostalgia, absolutuaren gosea? Zein da gaur egiaren kontzeptu klasikoaren estatusa?»4. Zintzilik geratzen da galdera, erantzunik gabe.
Viktor E. Franklen esanetan, «gizakia mekanismo biokimiko konplexu bat baino ez» dela kontsideratuz, huts existentziala handitu baino ez dugu egiten5. Zahartu, gaixotu, hil eta ustelduko den hezur haragizko makina soila garela pentsatzeak, zurtz utz gaitzake erraz, desolamenduan. «Honako baldintzetan agertzen da huts existentziala: animalien kasuan ez bezala, ez da instintua gizona gidatzen duena, zer egin daitekeen eta zer ezin den esaten diona. Eta geure arbasoen kasuan ez bezala, jada ez dute balio tradizioek eta baloreek (…). Orain, zer egin dezakeen eta zer ezin duen jakin gabe, ezta zer egin beharko lukeen edo ez ere, batzuetan ez daki zer egin nahiko lukeen ere. Kontrara, besteek egiten dutena egin nahi du (eta horri konformismoa esaten zaio), edo besteek berak egin dezan nahi dutena egiten du (eta horri totalitarismoa esaten zaio)»6.
Konformismoa dela eta, hona berriz ere Fromm: «Historia modernoan zehar, Elizaren autoritatea ordezkatu zuen Estatuarenak, gero kontzientziaren inperatiboak ordezkatu zuen hura, eta geure garaian, zentzu komunaren eta iritzi publikoaren autoritate anonimoek ordezkatu dute; konformismoaren instrumentuak dira biak»7.
Zerk laguntzen du orduan zeri jarraitu jakiten, helduleku bat izaten? Galdera hori dabil aipu hauen guztien azpian. Eta ez nabil erlijioaren aldeko ezer defendatzen, geure problemak ulertzen saiatzen baino. Popperrek, Frommek, Steinerrek eta Franklek ere ez dute erlijiorako itzulerarik proposatzen. Einsteinena omen den aipu bat dakar Franklek, eta hala dio: «Erlijioso izatea, galdera honen erantzuna aurkitu izatean datza: zein da bizitzaren zentzua?». Gizabanakoaren esku uzten du Franklek horren erantzuna; ez dago bere aldetik doktrinamendurik. Erronka polita da galdera hori, beldurgarriaz batera izan daitekeena pizgarri.
Honekin guztiarekin esan nahi izan dut hemen gabezia den-denok izan dezakegula, eta inor ez dela libratzen galdera horren zamatik, edo erantzun beharrak ekar ditzakeen zailtasunetatik. Ihesbide bat izan daiteke edozein konpirazio-teoria sinestea, bai, eta erabaki asko korronte nagusiaren esku uztea ere bai. Iñaki Segurolak esango zukeen modura, bata litzateke edozer sinestea, eta bestea dena sinestea. Bi mutur horien artean, gainean, azpian eta ondoan, kasu partikular guztiak daude.
Karikaturak eta dikotomiak desegin nahian idatzi dut hau, eta koronaldian erridikulizazioa jasan zutenen alde. Ez erridikulizatua eta diskriminatua izan zen edozeinek den-denean arrazoi zuelako, zaparrada krudela pasa zutelako baizik —pasa genuelako, tartean sartuko dut nire burua—.
Ihes egiteko era guztien artean, gutako bakoitzak aukeratua du berea, eta zuk zeurea (…). Eta tristuraren industriak zuretzat sortuak dituen ansiolitiko eta kantuak, makrobiotika eta liburuak, konstelazio eta terapiak, sare sozialak eta farmaziak, zure melankoli burgesa bezatzen dutenak. Dena duzu, dena duzu galtzeko, dena duzu galtzeko beldurra.
Anari, Epilogoa kantaren letra zati bat
- Karl R. Popper, “En busca de una teoría racional de la tradición”, Conjeturas y refutaciones-en. Paidós, 1991. 160 orr. . ↩︎
- Erich Fromm, La revolución de la esperanza. Fondo de Cultura Económica, 1970. 56 orr. ↩︎
- George Steiner, Nostalgia del absoluto. Siruela, 2001. 112 orr. ↩︎
- George Steiner, op. cit., 113 orr. ↩︎
- Viktor E. Frankl, El hombre en busca del sentido último. Paidós, 1999. 122 orr. ↩︎
- Viktor E. Frankl, op. cit., 120 orr. ↩︎
- Erich Fromm, El miedo a la libertad. Paidós, 1980. 358-359 orr. ↩︎
Bikaina Oier!
Resaka pizkatekin gustora irakurri dot.
Iepa Oier……. Lan bikaina. Eskerrik asko. Beharrezko gaia da… Bazegok ze hitzegin! Zertan sakondu!
Esaldi bat:
“Gizakion ulermena eta jakituria guztia hizkuntzari ezker osatzen da”.
Gabon zoriontsuak guztiontzat.
Oso interesgarria, Oier. Horri Onfrayren teoria gehitu. Berak erlijio-sistema baten gainbeherari lotuta ikusten ditu zibilizazio aldaketak. Gainbehera argian dago gure zibilizazioa, kolapsorantz edo kolapsoaren hastapenetan. Berak erlijio-sistema judeo-kristauaren amaierari lotuta ikusten du. Baina, haren esanetan, horrek beste erlijio-sistema bat eskatzen du, horri lotuta beste zibilizazio-sistema bat ezar dadin. Beharbada, ez da erlijio berririk asmatuko, erlijio totalitarioago batekin ordeztu baino. Erlijio laiko edo jainkorik gabeek -Zientzia, Estatua, Teknologia…- ez dute eskaintzen, seguruenik, helduleku transzendentalik eta agian ez da erlijio berririk asmatu behar, besteen sistema beretik datorren bat berrindartu eta hartara derrigortzea aski izan daiteke. Agian, aspaldi, aukeratua izan da mendebalde gero eta ateo-agnostikoagoa arrastoan sartzeko ordezko totalitarioa: Islama. Seguruenik, fede transhumanistarekin lehiatu beharko duen erlijioa. Arrazoi gorenaren izenean jardungo du bigarrenak Islamaren irrazionaltasunari alternatiba bat eskaintzeko. Horrela, Kas laranja eta Kas limoia lez, zeren alde eta kontra borrokatzeko aukera izango dugu. Fanatismo bi, bata jainkoa munduz kanpo kokatzen dutenentzat, bestea jainkoa gizakia bera uste dutenentzat. Ateoontzat (mota guztietako erlijioen aurreko fedegabeontzat) ez da toki segururik egongo, ez batzuekin, ez besteekin.
Aukera bat da.
Portzierto, Transhumanismoak baditu bere predikariak gure artean, bai literaturan, bai politikan. Euretako bat alderdi bateko hautagai izendatu dute duela gutxi. Eta, gainera, erlijio baten zein bestearen aldekoak ezkerrari lotutako alderdi berberetan bizi dira elkarrekin. Momentu historiko bitxia, gure mendebaldeko herrialdeotan irrazionaltasunaren adarra gidatzeko momentuz eskuin-muturra erabiltzen den arren, nagusiki. Jakina da botereak kolore biko azenarioak behar dituela eskura.
Jordi Pigemen liburuak: Técnica y totalitarismo eta Pandemia y posverdad gomendatzen dizkizut zure artikuluaren kezkataz sakontzeko. Trilogía baten bi liburua dirá eta irrikaz nago hirugarrena argitaratzeko. Garai ilun hauetan pentsamenduak askatuko gaitu.
Ederki azaldua, Oier. Mila esker.
Nik uste dut konspirazionismo deitu den fenomenoa badela helduleku horietako bat. Eta boteredunen komenientziakoa gainera. Jakitun baitira erabateko zentsura lortzea ezinezko gertatzen zaiela, eta teoria xelebreak eta erlijio politiko liluragarriak plazaratzen dituzte, ez soilik egitateak ezkutatzeko, baizik gizarteak berak bazter ditzan, erridikulutzat edo neonazitzat jota.
Horri esker, gizartearen ehuneko oso txikia da oinarrian pentsamendu teista gainditu duena. Konspirazionismo deitu zaion horren iritzi liderrek orokorki eta nabarmen uko egiten diotelako boterearen analisia egiteari, funtsezko afera izanda ere. Segur aski agenteak direlako, edo inozoak, protagonismo edo originaltasun edota sos bilatzaileak, eta abar.
Halaber, eta beste eskala txikiagoan, pentsamendu askeak norbere muga mental eta emozionalak, autoritate figurekiko harremana, heziketa, ziurgabetasunak eta itzal ilunenak ezagutzeko eta gainditzeko lan nekeza barne hartzen duelako ere, akaso horregatik lortzen dute arrakasta konspirazioaren teoria bitxi batzuek.
Egiaren jabe proklamatu diren teoriko guztiak eztabaidatu behar dira, absolutua direlakoan iritzi publikoaren aurrean agertu diren guztiak, bateko eta besteko. Poliki begiratuz gero, maila oso eskaseko argumentazioak eta arrazonamenduak dituzte nagusi, eta giza-ahuldadeak profitatuz egiten dute aurrera. Artalde batetik irten orduko parean egokitzen zaizu beste artalderen bat (edo bi edo hiru), zure beharrak zure esfortzurik edo konpromisorik gabe asetzeko, eta giza-izaerak berez estimatzen duelako kolektiboaren berotasuna.
Boteredunentzat oinarrizko beharra da oposizio oro egoki bideratzea pentsamendua kontrolpean mantentzeko. Horregatik dauka berebiziko garrantzia iritzi publikoaren domeinuko debateak ongi bideratzea. Horretarako funtsezko zereginetako bat da gizartean dauden eztabaidak debate faltsuak izatea. Klimaz eta ingurumenaz, inmigrazioaz eta kulturaz, sexu-genero gaiez, osasunaz eta prebentzioaz,… guztiaz gezurrezko dialektikak, benetan gertatzen eta egiten ari denaz hitz egin ez dadin.
Tematika edo itxura berrituekin bada ere faxismoaren pizkunderako oinarrizko baldintzak eragin dituzte. Horretan funtsezkoa da boterearen logika azaltzea eta jendeen autoritateenganako superstizioa ulertzea, eta estatuaren estolderiak zelai guztietan jokatzen duela gogoratzea.