Popo Larre beti gogoan
Orain dela 42 urte, 1983ko abuztuaren 7an, jendarmeek Iparretarrak erakunde armatuko lau ekintzaile inguratu zituzten Landetako Leon herriko kanpin-leku batean. Horren ondorioz, bi aldeen arteko tiroketa izan zen, eta jendarme bat hilik gertatu, Jean Louis Larre Popo desagertu eta Filipe Bidart, Gabi Mueska eta Ttotte Etxebeste militante gazteak ihesari emanak.
Garai nahasiak ziren Euskal Herrian, eta euskaldun ainitz borrokari lotuak ziren bai Hegoaldean eta bai Iparraldean. Hiru urte lehenago, hau da, 1980an, IK-ko bi gazte, Txomin Olhagarai eta Ramuntxo Arruiz, hil ziren Baionako Justizia jauregiaren aitzinean, bertan ezarri nahi zuten lehergailuak esku artean eztanda eginik. Gerora, banketxe batean dirua atzemateko egindako lapurreta batengatik, Xabier Manterola hendaiarra atxilotu zuten eta, ondorioz, Filipe Bidart baigorriarra klandestinitatera sartu zen.
1982an, bi CRS (polizia frantsesaren izena) tirokatu eta hil egin zituzten Baigorrin. Hasiera-hasieratik IK erakundeak bere parte hartzea ukatu zuen eta Batallón Vasco Español izeneko talde parapolizial espainiarrak bere gain hartu zuen. Ordurako baziren euskal gazte gehiago sasian sartuak zirenak. Turismoaren aurkako ekintza batez, IK-koek eraikin bat kiskali zuten Azkainen eta, horren harira, Jean Paul Hiribarren militante itsasuarra atxilotu zuten.
Popo Larreren arrastoa betiko galdu zen Landetan
Horrela, pittaka-pittaka, polizia frantsesak datuak biltzen hasiak ziren, eta, horiei jarraituz, Leon herriko kanpin-lekura ziren iritsi. Jakin bazekiten hor nonbait bilduta zeudela, eta kanpin-leku baten arduradunaren laguntzaz, inguruak poliziaz josi, irteera guztiak itxi eta, euskal militanteak kanpinetik autoz ateratzen ari zirenean, beraien gibeletik abiatu ziren. Momentu batez, euskal militanteek beren burua inguratuta ikusirik, autotik atera ziren. Orduan tiroketa bat piztu zen beraien eta gibeletik, 4L zuri batean, zihoazkien bi jendarmeen artean. Popo Larrek IK-koen autoa gidatzen zuen eta, bidean blokatuta zeudela ikustean, autotik atera eta inguruan zeuden basoetan barna galdu zen. Hau da gazte heletarra ikusi zuten azken aldia. Tiroketa horren ondorioz, jendarme bat hilik gertatu zen eta bigarrena eskuan zauriturik. Orduan euskal ekintzaileek jendarmeei armak kendu zizkieten eta euren 4L zurian ihesari ekin zioten. Gero, handik zenbait kilometrotara, 4La bide bazter batean utzirik eta Simca bat ebatsita, ihesean jarraitu zuten. Popo Larreren arrastoa, berriz, betiko galdu zen.
Popo Larre Heletako plazan dagoen Agerre-Behere etxeko semea zen eta orduan hogeita zazpi urte zituen. Oso ezaguna zen Heletan, bere herrian, eta baita Iparralde osoan ere. Heletako errugbilari herriko taldekoa zen, Baigorriko Arrola dantza taldeko dantzari trebea eta Daniel Landartek gidatutako Xirrixti-Mirrixti antzerkia jokatzen herriz herri, antzezle gisa, ibilia zen. Hegoaldean, Iruñea aldean eta Erriberan bazituen adiskide franko. Euskal kulturari eta Euskal Herriari guztiz lotua zen.
Zer estali nahi zuten ezohiko jokaera horrekin?
Hamazazpi urte beranduago, Frantziako justiziak Filipe Bidart, Gabi Mueska eta Ttotte Etxebeste auziperatu zituen. Oso prozedura ezohikoa izan zen. Urte luze horietan, Poporen senideak eta lagunak mutil desagertuaren bila ibili ziren, bazterrak ikertzen eta harrotzen, Baionan, Baztanen, Iruñean, Irlandan, amerikar diasporan…, hilobiak ere arakatu zituzten arrastoen bila, baina alferrik! Anartean, frantses poliziak gezurrak eta albiste faltsuak zabaltzen aritu ziren, etengabean, familiaren samina, behin eta berriz, kolpatuz. Zer bilatzen zuten? Zer estali nahi zuten ezohiko jokaera horrekin?
Gaur, berrogeita bi urte beranduago, Non da Popo? galderak airean jarraitzen du. Poporen desagerpena gogorra izan zen Iparraldeko euskaldunentzat, eta oraindik bihotzean atxikirik dute mutil gisako, alai eta gartsu haren oroitzapena. Itxi gabeko zauria da. Agian noizbait egia ezagutuko dugu.
Ttotte Etxebeste lagun eta borroka-kideak bihotzetik sorturiko olerkia eskaini zion. 2014an, Xerar Urrutia kantari urruñarrak Zu-bi izeneko diskoan plazaratu zuen, Fred Iturrik eta Jujubek musikaturik. 2018an, Ttotte Etxebestek Ezinerranezko hitzak olerki liburua plazaratu zuen Baionako Maiatz argitaletxearen bitartez eta, hortxe ere, Poporen olerkia agertu zen. Berriki, 2024ko abenduan, Patxi Saiz kantari zumaiarrak aipatu olerkia jaso eta, berak musikaturik, Kantatzen duen herria gara izeneko disko liluragarrian plazaratu zuen.
Nik, Popo desagertu zenean, 27 urte nituen, eta pena handiz jarraitu nuen, orduko euskal prentsan, gazte heletarrarekin gertatutakoa. Pena berbera dut, gaur, ene bihotzean, afera hau gogora etortzen zaidan aldiro. Nik ere, orduz geroztik, Herriak egindako galdera minduarekin bat egiten dut: Non da Popo? Eta oroitzapen moduko artikulu hau bukatzeko, hona hemen, lerro hauetara ekarririk, Ttotte Etxebesteren olerkia. Popo Larre beti gogoan!
Popo
Nafartar dantzari, antzerkilari,
hirekin Xirrixti-mirrixtin egina irri,
Heletan, Baigorrin, denetan dantzari,
Baztanen, hi mutil dantzetan oraindik ari,
Mayiren babespean zainduak goxoki,
Agerre-behereko sukaldean hor gure gosari.
Agorrila zuken, udaren erdian,
neguko haize basa zakarrak hinduen ereman,
hire gorputza ezin aurkituz, ez hemen ez han,
hire itzala hor dugularik gure aintzinean.
Gaztea baihintzen ta ameslari,
hik hatsa eman hion borroka bide latzari,
maitasun haundia Euskal Herriari,
indarrez, atxikiz, gure askatasunari,
gaindituz, nahi ta ez, beldur hotzari,
bizi osoa emanez gure ama-lurrari.
Agorrila zuken, udaren erdian,
neguko haize basa zakarrak hinduen ereman,
hire gorputza ezin aurkituz, ez hemen ez han,
hire itzala hor dugularik gure aintzinean.
Landetan zepoan hintzen erori,
azkenik basoan hindugun ihes ikusi,
oihanak, bazterrak, guziak itzuli,
hilerriak ere ditiagu gauez irauli,
laguna ezabatuz ibili denari
Popo nun dago? galdetzen baitiogu zintzoki.
Agorrila zuken, udaren erdian,
neguko haize basa zakarrak hinduen ereman,
hire gorputza ezin aurkituz, ez hemen ez han,
hire itzala hor dugularik gure aintzinean.
Ez dakigu non dagoen zure gorputza. Baina zu gure oroimenean eta bihotzean zaude. Askatasunaren haizea zara, askatasunaren alde bizia eman zuten hainbat eta hainbat euskal borrokalari bezala.