Euskararen erabilera exkaxaren arrazoiak azaltzeko soziolinguistikara jo ohi da. Giza-ezagupen hau gutxietsi gabe, aldarrikatu nahi nuke badela beste ikuspegirik. Errealitatea da gutxi entzuten dela euskara gaur egun, eta paradoxikoki egungo gazte gehienak euskaldunak direla. Dena dela, ez dute euskaraz hitz egin nahi, erosoago sentitzen dira erdaraz. Eman dezagun ohikoa ez den ikuspegi bat.
1968. urtean argitaratutako Introduction to a Theory of Language Planning liburuan, Valter Tauli hizkuntzalari estoniarrak dio ez dela aski azpimarratu hizkuntzen efizientziaren garrantzia. Hizkuntzak komunikazio-teknologiak dira eta, teknologia garrantzitsurik bada, hizkuntzarena da, egiten dugun guztia honen bidez baita. Zoritxarrez, gutxitan neurtzen da hizkuntzen gaitasun komunikatiboa, eta gutxitan solasten da gai honen inguruan. Tauliren ustez, espezialitate eta metodologia batek existitu beharko luke hizkuntza baten gaitasun komunikatiboa neurtu ahal izateko. Hizkuntzak kulturarekin, identitatearekin, nortasunarekin identifikatzen ditugu. Alabaina, ezin dugu ahaztu hizkuntza instrumentu bat dela, ez helburu bat, beraz, garrantzitsua da bi kontzeptuak bereiztea. Hizkuntza bat ikuspegi emozional batetik bakarrik aztertzen badugu, alde batera utziko ditugu efikazia, erraztasuna edo ekonomia bezalako kontzeptuak.
Hizkuntza instrumentu bat da, ez helburu bat. Garrantzitsua da emozioen eta efikaziaren arloak bereiztea
Hizkuntzak, dena den, ez dira bere osotasunean ebaluatu behar, baizik eta eremu zehatz batetik; sintaxia dela, morfologia dela, fonetika eta abar, zeren hizkuntzak inperfektuak baitira. Kimera bat da pentsatzea hizkuntza guztiek beren alor guztietan beren eraginkortasun mailarik handiena lortu dutela; esaterako, hitz-hurrenkera eraginkorrena, morfologia xinpleena edo ahoskatzeko fonema errazenak garatu dituztela. Horregatik, ez du zentzurik esateak munduko hizkuntza guztiek gaitasun komunikatibo berdina lortu dutela. Badira hizkuntzak ez daukatenak zenbakirik, bi kolore baino bereizten ez dituztenak, gramatika ezin konplexuago bat erabiltzen dutenak eta abar.
Honela, euskararen inguruan hartu diren hainbat erabakitan ez dira kontuan hartu kontzeptu hauek, eta hau, zalantzarik gabe, erabileraren kalterako izan da. Esaterako, ez da berdina aditz-sistema konplexu bat edo erraz bat gomendatzea. Ez da berdina SVO (Subjektua Aditza Objektua) edo SOV sintaxia, euskaldunak garenez ongi baitakigu zenbat estutasun sortzen duen aditza atzean ipintzeak, batez ere, esaldia luzatzen edo korapilatzen den neurrian. Segitzen ahal dugu hainbat adibide ematen, baina horren ordez Tauliren ideia orokor bat aldarrikatuko dut: ez du merezi forma konplexu edota ez eraginkor bat mantentzea tradizioaren izenean.
Nork du arrazoia, instituzioak ala hiztunak?
Maiz dikotomia bat sortzen da, forma zuzenak ez baitira praktikoenak eguneroko elkarrizketetan. Gainera, zer da forma zuzen bat? Hizkuntzak ez dira matematika eta akademia batek proposatzen duena oso urrun izaten ahal da hiztunak egunerokotasunean erabiltzen duen hizkeratik. Nork du arrazoia, instituzioak ala hiztunak? Ez dago argi, gehienetan erlatiboa da, nahiz eta sinestarazten diguten eredu ofiziala dela zuzena eta bakarra. Hori, ordea, ez da objektiboa; are gehiago, askotan ezta efizientea ere.
Beste kontzeptu garrantzitsu bat da egoera diglosikoan bizi den hiztunak beti hizkuntzarik eraginkorrena erabiltzeko joera naturala izango duela. Kultura-kontzientzia duen hiztunak bereari eutsiko dio, baina hiztun gehienentzat hizkuntza komunikazio teknologia bat baino ez da, eta hain zuzen horregatik lortuko du abantaila hizkuntzarik eraginkorrenak. Esan gabe doa gaitasun komunikatiboaz ari garela, ez militantziari buruz.
Hizkuntzaren ikuspegi zurrun eta dogmatikoa mantentzen bada, euskarak museoko pieza bihurtzeko arriskua izango du
Zorionez, bada jendea gai honen inguruan ikerketa interesgarriak egiten dituena, bai Euskal Herrian eta baita munduan zehar ere. Zoritxarrez, ordea, politikoki okerrak dira eta ez dira komunikabide gehienetan azaltzen; zentsura jasaten dute. Hizkuntzaren ikuspegi zurrun eta dogmatikoa mantentzen bada, euskarak museoko pieza bihurtzeko arriskua izango du. Horregatik, ongi legoke etorkizunean hizkuntza aldaketak naturaltasunez onartzea eta babestea, hau da, kontrol edo inposaketarik gabe. Betiere, Valter Taulik esango zuen bezala, irizpide guztien gainetik ekonomia linguistikoa eta efikazia komunikatiboa bultzatuz.
Ez zaio arrazoirik falta, Unamunok aspaldi esan zuen euskerak ez zuela mundu modernorako balio eta Txillardegik kontrako bideari ekin zion oker ez ba nago eta Amurriza ere halakotan da. Hau asko jakin gabe diot, azaletik ezagututa.
Nire uste ez apalean hor sekulako bidegurutzea dugu mundu globalizatuari hizkuntza aniztasuna soberan zaiolako. Zer nahi dugu, euskara etorkizunik gabeko gizarte ereduari egokitu ala etorkizuneko mundu posiblea euskaratik irudikatu?
Harritzekoa litzatekeena da munduan bizitza bera suntsipen prozesu larrian dagoenean Euskara osasuntsu egotea. Mundua izorratzeko ba daude española eta ingelesa besteak beste.
Ez dakit ondo esplikatzen naizen.
Ekarpena oso interesgarria iruditzen zaidan arren, kontu handia izango nuke hizkuntzen “efikazia”, “efizientzia” edo “ekonomia” bezalako kontzeptuen bidez ikuspegi eta praktika neoliberal batean ez erortzeko…
Gainera, “naturaletik” gutxi ikusten diot egoera diglosikoan bizi den hiztunak “hizkuntzarik eraginkorrena” erabiltzeko hautuari. Askatasuna eta justizia falta dira ustezko “erabaki libre” horretan.
Edonola ere, ekarpen interesgarria eta debaterako gai ona. Eskerrik asko!
Hauxe da, euskaldunok sakondu behar dugun gaia.
Euskerak duen osotasunaz bere osaketan eta zehaztasuna esanetan, ulergaitza gertatzen da beste hizkuntzetan bizi direnentzat.
Eta gaur egun, nahiz eta Euskeraz jardun (hala mouz) erderak osatzen dugu gogoa. Edo munduko kontu arruntetan mugaturik bizi gara.
Badirudi esaten dudan hau ez dela ulerterreza…… Museoan eta ” interpretazio zentro”tara mugatu baino lehen ohartuko ote gara?
Erderak osatzen…
Ados hizkuntza tresna bat delakoan, eta TRESNA gida erabili behar dela, eta ez helburu (xede) gida.
Alabaina, egoera DIGLOSIKOAN aurkitzen diren hizkuntzak (euskararen kasua) tratamendu berezi bat behar dute.
Adibidez, ezin dira berdin tratatu ingelesa Edo frantsesa, kasu, eta “garanui” Edo “sioux” gisako jatorrizko hizkuntza bat.
Hori itsu batek ere erraz dakusa.
Euskaldunok ez?
Ez izan leloak!
Euskara hain malgua denez, hiztegi mailan ez luke inolako arazorik izan behar berritzeko. Ordenagailu hitza, adibidez, gaztelaniatik arrantzatzen dugu. Kasu honetan, “ordenar” hitzetik dator, agindu terminotik; ordenagailuak kode bitar batzuen kontua ateratzeko agintzen du. Kasu honetan, euskaraz, Elhuyar hiztegian adibidez, hiru hitz ateratzen zaizkit, horietako bi manatu eta agindu. Manatu badirudi (agian ez), gaztelaniaz “mandar”etik datorrela, beraz, agindu geratuko litzateke. Beraz, ordenagailu deitu beharrean, Agindugailu dei geniezaioke. Orduan, errotik baditugu hitz modernoak sortzeko euskarazko hitzak, zergatik erabiltzen ditugu gaztelaniatik edo ingelesetik? Euskararako eta bere erabilerarako dagoen gaitasun ezaren xehetasun bat gehiago besterik ez. Behin betiko, nahitaezkoa izango litzateke Euskal Herrian euskara jakitea. X urtetik aurrera, X datan jaiotakoek sehaskatik ikasteko aukera dutenean. Izan ere, zoritxarrez, gaztelania eta frantsesa jatorri ezberdineko hizkuntza batean oinarritzen dira, eta euskaldun zaharra ez bazara, oso zaila da beste ama hizkuntza batekin arintasun eta aberastasun berarekin menderatzea. Batez ere, estatu inbaditzaileetako hizkuntzek sozialki abantailak dituztenean eta euskarak “benetako” aldeko diskriminazio erabat bidezko eta beharrezkoa ez duenean.