Betidanik ziurtzat jo da baskoiak euskaldunak zirela, eta baita barduliarrak eta karistiarrak ere. Beroiez eta autrigoiez zalantza gehiago egon da, eta izan da lurralde mistoak zirela eta, erromatarrek lurralde horiek inbaditu zituztenean, zeltek eta euskaldunek norgehiagoka zihardutela iradoki duenik ere.
Hau izan da, gutxi gorabehera, Barandiaran, Caro Baroja, Tovar, Mitxelena eta abarren mapa klasikoa. Dena dela,1927an Adolf Schulten historialari alemanak iradoki zuen baskoiek, inperio erromatarren erorketa probestuz, mendebaldera jo zutela eta barduliarren eta karistiarren lurraldeez nagusitu zirela. Gómez Moreno, Sánchez Albornoz eta beste batzuek interpretatuko dute tribu horiek ez zirela euskaldunak, lurralde horietako epigrafia erromatarrean izen euskaldunik ez dela agertzen argudiatuz. Horiek izango dira “Baskoitze berantiarraren” teoriaren gurasoak.
Teoria minoritarioa, garrantzi txikikoa izan da mundu akademikoan. 2011n teoria berpiztu zuten eta beste salto bat egin zuen: “Baskoiak ere ez ziren euskaldunak”. Hegoaldea akitaniarrek euskaldundu omen zuten Goi Erdi Aroan. Hori dio Joseba Abaituak eta Mikel Unzuetak idatziriko txostenak, eta Alberto Santanak 2014an zuzendutako dokumentalak.
“Euskalduntze berantiarraren teoria”. Eskaintzen dituzten frogak, teoria klasikoaren berdintsuak: ez omen dago euskararen presentzia sendorik garai hartako epigrafian eta toponimian. Kasualitatea; apur bat lehenago, 2008an, faltsutzat joko ditu Batzorde batek Iruña-Veleiako grafito bereziak, tartean euskarazko hitzak eta esaldiak. Eta, nahiz eta batzordekideen txostenetan ez den euskalduntze berantiarra zuzenean aipatzen, sare sozialetan presentzia handia du gaiak. Eta argudiaketa oso sinplea da: Araban, Euskal Herriko mendebalde osoan bezala, ez bazen euskaraz egiten, nola agertuko da hainbeste euskara Iruña-Veleian? Beraz, grafitoak faltsuak dira.
Martin Almagro Gorbea, Real Academia de la Historia-ko “anticuario perpetuo”a, izango da aldarrikatzaile nagusienetakoa. Argitu behar da ez dagoela agiri historikorik, aztarna arkeologikorik edo bestelakorik akitaniarren edo baskoien inbasio bat iradokitzen duenik. Gainera, gogoratu behar da hilarri eta ara ugari agertu dela Hego Euskal Herrian euskarazko izenekin; gutxienez badira hogei Mendebaldean (gehi Iruña-Veleiako 50 grafito) eta beste berrogei bat Nafarroan, Sorian eta Aragoin. Irulegiko Eskua, azken aurkikuntza. Toponimian ere ugari dira euskarazko leku-izenak Mendebaldean zein Ekialdean.
* * *
Ikusi hemen Juan Martin Elexpururen hitzaldi osoa, Iruña-Veleiaren IV. Biltzarrean, Durangon 2024-10-26an:
