1995eko ekainean, Iratiko Xiberoa aterpean AEK-k eta Xiberoko Ikastolak antolatu ikastaldian parte hartu nuen zuberera (edo xiberotarra) gertuagotik ezagutu nahian. Aipatu ikastaldian gauza ainitz ikasi eta adiskide handiak egin nituen, baita Xiberoaz betiko liluratu eta maitemindu ere. Hurrengo urteetan, bospasei aldiz, ikastaldira joaten jarraitu nuen, eta betiro zerbait berria ikusten eta ikasten nuen. Egin nituen lagunen artean, aipatu beharra daukat Beñat Espil, AEK-ko irakaslea, pertsona oso osoa, euskaldun sutsua eta abertzale handia; xiberotar pürra zela erran dezaket, beraien erramoldea erabiliz. Orduz geroztik, ainitzetan elkartu gara euskararen inguruko ekitaldietan, eta plazera izan zaizkit beti haren solasa eta kemena. Ozazeko auzapez den Maite Etxeberriarekin ezkondua zen eta bi seme-alabaren aita. 2024ko martxoaren 19an zendu zen, 67 urte zituela.
Urtebete lehenago, hau da, 2023an, Beñat Espilek, Ikerzaleak elkartearen bitartez, Pierra Kokostegi gamerearrak, Alemaniatik egin zuen ihesaldia kontatuz, frantsesez idatzi liburua xiberotar ederrez emanik plazaratu zuen. Aurten, 2024an alegia, Sarako Idazleen Biltzarrean erosi eta gogo handiz irakurri dut. Enetako izan da Beñat Espilek eskaini didan azken erakustaldia.
1. Beñat Espilen nondik norakoak
Beñat Espil 1957. urtean sortu zen Ozaze herrian, eta gazte-gaztetatik Euskal Herriaren eta euskararen aldeko grina erakutsi zuen. Xiberoa eta Euskal Herri osoa galbidean zeudela ikusirik, Iparretarrak erakunde armatuan sartu zen. Horren ondorioz atxilotu eta preso sartu zuten. Euskararen aldeko ekintzaile sutsua izanik, ikastolen lehen urteetan, eta frantses ukazioari aurre eginez, ikastolen sostenguz, gose greba batean sartu zen buru-belarri.
Urteetan euskara eta artzaintza izan ditu lan eta pasio, Maulen den Xiberoko Gaü Eskolan irakasle eta Larrainen artzain. Inoiz ez zuen euskararen eta Euskal Herriaren aldeko konpromisoa alde batera utzi, Ekaitza aldizkarian artikuluak idazten, itzulpenak egiten, udako ikastaldietan xiberotarra erakusten, material pedagogikoa sortzen, zenbait publikaziotan parte hartzen… 2003an parte hartu zuen Ikerzaleak elkarteak plazaratu zuen Lehenago, Xiberoa izeneko liburu gogoangarrian, eta 2023an Pierra Kokostegiren liburuaren xiberotarrezko bertsioa plazaratu zuen. Liburuan diren marrazkiak ere berak eginak dira. Hauxe da, beraz, Beñat Espil beti gogoan, artikulu honetan jorratu nahi dudan kontakizuna.
2. Pierra Kokostegiren ihesaldia
Pierra Kokostegi Miñazabal 1908an sortu zen Xiberoko Gamere-Zihiga udalerrian, eta laboraria izan zen, 1939an, II. Gerla Handia zela eta, frantses armadan soldadu gisa eraman zuten arte. Ordurako ezkondua eta bi haurren aita zen. Gerora, 1944an, hirugarren haur bat ekarri zuten. Alemaniarrek 1,8 milioi soldadu frantses hartu zituzten eta Alemaniara eraman zituzten gatibu. Beraien artean euskaldun franko zeuden. Horietako bat dugu Pierra Kokostegi laborari gamerearra. Preso gehien-gehienak espetxe guneetan izan ziren 1945. urtera arte, hau da, Alemaniak gerla galdu zuen arte. Iduriz, ainitz izan ziren ihesari eman zioten presoak, 70.000 inguru izan zirela kalkulatzen da gaur, eta Gamereko Pierra semea izan zen horietako bat.
Preso eremu haietan gerorik ez zela ikusirik, Pierra Koskotegi, Guillaume Pamis eta Marcel Soubié adiskideek ihesa prestatu zuten. Guillaume Pamis Pirinio Gorenetako Laloubère herrian sortua zen, eta Marcel Soubié, berriz, Buis-les-Baronnies izeneko herrian. Horrela, 1942ko uztailaren 5ean, hirurek ihesari ekin zioten.
Ihesaldia prestatzeko zenbait laguntzaile izan zituztela kontatu zuen gerora Pierra Kokostegik, aleman-itzultzailea eta zaindari zenbait, adibidez
Errenaniako Birkelfeld-eko preso eremuan ziren, eta handik alde egin zuten 1942ko uztailaren 6an. Ihesaldia prestatzeko zenbait laguntzaile izan zituztela kontatu zuen gerora Pierra Kokostegik, aleman-itzultzailea eta zaindari zenbait, adibidez. Mapa puxka bat bazuten norbaitek emana, eta baita iparrorratz bat ere, Marcelen emazteak erreximenta poto batean gorderik helarazi ziena, eta horien laguntzaz Alsazia eta Lorrena, baita Frantzia osoa ere, zeharkatu zituzten, alemaniarrek okupaturik zeuzkaten lurraldeetatik Vichy-ko Gobernuaren menpeko lurraldeetara pasatuz. Hamahiru egun behar izan zituzten, bide eta xendra ttikietan barna ibiliz, Lyon hirira iristeko. Hor elkar agurtu eta bakoitzak bere etxerako bidea hartu zuen. Pierra Kokostegik Tarbeserako trena hartu zuen eta Lourdes hirian pasatu zuen uztailaren 26ko gaua. Hurrengo egunean, hau da, 27an, trena hartu eta merkatu eguna zuen Atharratzera iritsi zen, eta hortik berehala Gamereko Miñazabaleko sorterrira. Han bildu omen zen, berriz ere, senide eta adiskideekin.
Urte berean, hau da, 1942ko azken hilabeteetan, Pierra Kokostegik liburua idatzi zuen, haien ihesaldiaren nondik norakoak zehaztasunez kontatuz. Frantsesez idatzi zuen, berarekin batera ihes egin zuten bi lagun frantsesei eskaintzeko, eta baita ihesaldian lagundu zuten guztiei eskerrak emateko ere. Pierra Kokostegi euskaldun petoa zen, eta beti izan zuen bere baitan liburua xiberotarrez idazteko gogoa, baina inoiz ez zuen bere xedea bete izan. Azkenean, 2023an, Beñat Espilek, xiberotar ederrera itzulirik, Pierra Kokostegiren liburua plazaratu zuen.
Hauxe izan da, niretzat, Beñat Espilek eman didan azken erakustaldia, gogo handiz eskertzen diodana. Ez nuen Pierra Kokostegiren abentura ezagutzen, eta liburua gogotik irakurri dudala aitortu behar dizuet. A zer ibilerak! A zer arrisku eta sentimenduak! Irakurtzea merezi du, zinez. Buka dezadan nire oroitzapena eta dolumina Beñaten Maite emaztearengana eta Iñaki eta Elorri seme-alabengana helaraziz.
Beñat, beti gogoan.
