Testua jatorriz Garan argitaratua, 2023ko martxoaaren 23
Esan daiteke Arantzazun, 1968an, euskara batua jaio zela baina, horrela adierazia behintzat, sinplekeria litzateke haren genealogiari kasu egin gabe. Izan ere, Euskaltzaindiak euskara batuaren aldeko jarrera hartu aurretik, akordura ekarri beharko genuke Txillardegiren 1956ko “Karta Idigia” deritzana eta, hartaz hizketan, Mitxelenak esandakoa: «Nire ustez, alegia, gutxi gora bera bat gatoz. Eztut uste, ordea, gaur batasunik egin daitekanik».
Hala eta guztiz, Oskillasok (Basterretxea) “Kurloiak” liburuan “Euskera osotua” proposatu zuen 1962an eta, urte hartan bertan, batasunaren bidean urratsik egin ez zelako, Txillardegik eta Xarritonek dimisioa aurkeztu zuten Euskaltzaindian.
Bestalde, “Anaitasuna” aldizkariko taldea erabat lerratu zen euskara batuaren alde. Gauza bera egin zuten “Jakin” eta “Zeruko Argia’-ko kazetariek, baita Pariseko euskal idazle taldekoek ere. Gauzak horrela, Iparraldean hasi zen biltzen Euskal Idazkaritza (1963/64) deitutakoa (J.Bilbao, J.L.Davant, R.Idiart, E.Irigarai, T.Monzon eta J.Solaun) Txillardegik akuilatua.
Azkenik, 1964ko abuztuaren bukaeran, Baionan Biltzarra burutu zuten Lafitte buru zelarik, eta, hantxe, gonbidatuak izan ziren Mitxelena, Intxausti, Berriatua, Garmendia, Aresti eta R.Arregi. Hartan, Baionako Biltzarrak Euskaltzaindiari luzatutako proposamenari onespena eskatu zitzaion. Erantzuna, berriz, lau urtez luzatu zen baina, bitartean, “Jakin” aldizkariak bere egin zituen erabakiak 1965ko urtarriletik aurrera eta euskal idazleek, Ermuko bileran (1968ko ekainaren 28,29, 30), “Zina egin zuten batua erabiltzearen alde”. Horrenbestez, Euskaltzaindiak Literatur Hizkuntzaren Batasuna lantzeko Mitxelena batzordeburu izendatu zuen.
Dena den, orduan, batuaren kontrako giroa zen nagusi. Alde batetik, Menendez Pidal zena eta, bestetik, bertako idazle asko batuaren arerio gisa azaldu ziren publikoki, hala nola Kamiñazpi, Justo Mokoroa eta Orixe. Ildo beretik agertu ziren EAJko buruzagiak: Ormazak, Beiztegik, Arenazak… baita euskararen “beste Akademiak” (Euskerazaintza, Euskerazaleak, Kardaberatz taldea) eta Eliza katolikoaren hierarkia ere.
Horretaz gain, gaia gaiztoki politizatu zen goian aipatutako Euskal Idazkaritzan ETAko hiru kidez, Enbatako bi lankidez eta Telesforo Monzon, EAJko alderdikideen artean fama txarra hartzen ari zenaz, osatua zegoela jakin zenean.
Hala eta guztiz ere, Arantzazuko Batzarrean Mitxelenak idatzi zuen txosten nagusia, esanez: «1964an Baionan egin zen Biltzarraren erabakiak hartzen ditut oinarritzat». Hori zela eta, Txillardegik gogoratu zuen: «Euskara Batuaren oinarrien prestakuntzan ari izandako euskaltzale horietako batek ez du inoiz botorik lortu Euskaltzaindian».
Ez da ahaztu behar, ordea, Txillardegi Mitxelenari esker dugula idazle, zeren eta, jakina denez, Txillardegik soldaduskara joan behar izan zuenean, Mitxelenari euskarara ekartzeko testuak eskatu zizkionean, hark, hori egin beharrean, euskaraz testu berriak sortu behar zituela aholkatu zion eta, hori zela bide, hasi zen Txillardegi idazle bihurtzen.
Politikari dagokionez, Txillardegi & Mitxelena, biak ala biak, abertzaleak izan arren, haien arteko ezberdintasunak ere nabari izan ziren, 1977tik aurrera batik bat, nahiz eta euskararen kezkak biak batu zituen beti.
Horretan, glotopolitikan, benetako etena sortu zen bien artean. Izan ere, Mitxelena hizkuntzalariarentzat arauemailearen jarrera jasotze soziologikoan oinarritzen zena baino garrantzitsuagoa izan ohi zen. Mitxelenak argi eta garbi miretsi zuen publikoki Txillardegiren ekarpen literarioa, baina ez zen berdina gertatu politika arloan.
Txillardegik ikertutako soziolinguistika, bada, Mitxelenak berak ez zuen inoiz landu izan, zeren Txillardegirentzat hizkuntzaren berpizkundeak politika aldaketarekin bat etorri behar zuen.
Horregatik, agian, Mitxelenak sustatu eta bideratu nahi izan zuen Euskal Herriko Unibertsitate elebiduna ez zen izan Txillardegik aldarrikatu eta gorpuztu nahi izan zuen Euskal Unibertsitatea. Eta, horrela, lehenari Filologia Fakultatean meritu akademiko guztiak onartu zizkioten bitartean, bigarrenari Pedagogia Fakultatean irakasle arrunta izatea besterik ez zitzaion egokitu.
“Euskara batua” bultzatzen, berriz, K. Mitxelenarekin batera ibili zen Txillardegi. Gogoratu beharra dago, 1969an, Parisko Euskal Etxean, Leizaola lehendakariaren aurrean, Mikel Azurmendi idazleak EAJ salatu zuela “euskara batua”-ren aurka zebilelako, baina han zegoen K. Mitxelenak hitza eskatu zuela esateko bera “euskara batua”-ren aldekoa zela eta, halaber, EAJkoa ere bai.
Mitxelenak euskara batuaren aldeko Euskaltzaindia nahi zuen. Txillardegi soziolinguistak, ordea, glotopolitika normalizatzailearen alde lan egin zuen. Betiko dikotomia: hizkuntzaren corpusa eta estatusa? Nahiz eta, berez, bien premia egon. Horregatik, Mitxelena honela mintzatu zen: «Txillardegi dugu, nik dakidanez, linguistika ‘berriaz’ gure hizkuntzan mintzatu den idazle bakarra».
Hizkuntzari buruzko erabakiak hartzerakoan, bada, hizkuntzen arteko ukipen egoera hartu behar dela kontuan zioen Txillardegik eta, horregatik, diglosiari buruzko ikerketari ekin zion.
Mitxelenak, batuaren alde egitean, bere alderdikoak ziren EAJko asko kontra izan zituen, eta horretan, dudarik ez, Txillardegi & Mitxelena, biak ala biak, batera joan ziren. Baina Txillardegiren ekarpenaren garrantzia ez da behar bezala ezagutzen. Egia esanda, Txillardegi eta Mitxelena edota Mitxelena eta Txillardegi bikoteaz gehiago ikertu beharra dago, baina gauza argi pare bat daude gutxienez: biak, sekulako intelektualak izanik, euskal kulturan ardatz bihurtutako euskara batuaren sorreran batera aritu zirela eta, halere, bion gizarte errekonozimendua zeharo asimetrikoa dela egun. Horrela, Mitxelena onartua bezain aitortua den bitartean, Txillardegi aldarrikatzeko dugu oraindik.
