Erraldoia oinutsik

Gogoeta hau euskerari buruz doan arren, Altzoko erraldoiaz gogoratu naiz automatikoki. Handia zen Altzokoa, baina bere handitasunean bertan zetzan ahultasunik handiena. Gure hizkuntzari ere gauza bera gertatzen zaiola uste dut.

Handia da euskera ere, baiki. Euskaldunok daukagun altxor preziatuena, belaunaldiz belaunaldi eta arbasoz arbaso honaino ekarria. Eta inguruetako kulturen eta zibilizazio guzti-guztien lekuko bakana, giza espeziea berbetan hasi zenetik bere hitz-hotsezko sonema monosilaboetatik abiatuta. Lehen gizaki eledunak mila zeinu eta keinuz lagundutako “sonemak” (gure Oteizak maite zuen hitza berau) gorde ditu euskeraren memoriak: ISH, SHU, USH ahoskatzen zituen lehen giza espeziearenak, bere hizkera txistukariz, bizitza, sua eta hutsa adierazteko kasu honetan, eskuen mugimendu etengabeaz zein ahots modelazio musikal anitzaz lagunduta. Hots, tokiko neandertalaren hizkera.

Eta hau guztia ez dut nik bakarrik esaten, baizik eta gizaki “neander” hari buruzko egungo ikerketek: gai omen zen hitz egiteko duela 120.000 urte gutxienik, eta ez zen egongo itxaroten nonbait, diot nik, “gizaki modernoaren” zain ia ehun mila urtez, berbarik egin barik mutu.

Baina goazen joan behar dugunera. Zeren batzuetan neure buruari galdezka baitiardut ea egungo euskaldunok halako altxorrik merezi ote dugun. Esara zaharrak dioena ote da gertatzen? Hau da, “aita biltzaile, seme barreiari”. Gure arbasoek hain antzinatik bildu dutena xahutzen “papá-seme” alpor gisa?

Oraingo honetan ere, barreiari edo xahutzaile hitzak aipatzean Iruñako Veleia datorkit burura automatikoi. Izan ere, Euskal Erraldoi oinutsak estropezu egin du, estropezu lotsagarria, Iruñako Veleiako altxortegian.

Estropezu lotsagarria zientziaren aldetik: begien bistan geratu baita gure Erakunde Publikoen zientzia maila eskasa. Arabako Diputazioarena, EHUko hizkuntzalariena, baita gure Hedabide Publikoena. Oraingoan barne-barnetik etorri zaigu eraso kolonizatzailea, ez zuzenki Madriletik edo Martetik. Eta bertoko erakundeez “publikoa” diodanean, herriak ordaindutakoak erran nahi dut zehazki. Pribatuek esan bezate bibote azpitik ateratzen zaiena.

Erraldoia oinutsik eta barregarri. Behaztopa euskeraren zaintzaileek ere: Euskaltzaindiak eta euskal kulturaren zaindariek oro, euskaldun “kultuek” , kulturgileek nahiz ezker-eskuin-ertain politikariek…Veleiari buruzko utzikeria esan nahi dut, besterik gabe. Euskal jendarte guztiaren behaztopa; laburki esateko, euskal herritar ororen porrota. 

Alferrik orain ika-mika hastea. Goazen etorkizuneko estrategiak, euskera eta euskal ondarea ez galtzeko beharrezkoak diren estrategiak diseinatzera. Zeren eta euskal gizarteak, porrotak porrot, indar berezia erakutsi baitu beste zenbait egoeratan, eskerrak bere herri-senari eta herri-mugimendu anitzei. Aurre egiten jakin baitu behin eta berriro euskeraren dekadentzia garaietan: bagaudak, nafar heroiak, heteroxoak…. Adibidez XIX. mendean, literatura erromantikoaz gain, Joko Floralak eta abar antolatu zituzten. Gizarte honek etorkizunari aurre egiten jakin du frankismoaren garai latzenetan ere: ikastolak, AEK, Bai Euskerari eta nazioa mailako beste hainbat mugida antolatzean.

Egungo egoera ere ez da makala. Hots, makal askoa da. Diotenez, euskeraren enegarren heriotza iragartzen duen tronpeteria Jerikó inguruan zazpi bueltak burutzear dago. Beraz, egin dezagun gogoeta denon artean: zer premia ditu euskerak belaunaldi berriari hizkuntza fresko eta erakargarria eskaintzeko?

Eta orain, beste askoren artean JIJAUA  eta BOTABA datozkit burura automatikoki. “Lagunarteko euskera batua”, kolokiala, bultzatu gura duen gazteria.

Hara zer planteatuko nukeen hasteko. Batetik, “euskal esaera zaharrek” jakituria sakona islatzeaz gain, joko handia eskain dezakete gure arbasoen pentsaera zuhur sakonetik ikasteko. Balio antropologiko aberatsa kutxa horretan dagoena.

Bestetik, hitanoa. Hiketak adierazgarritasun itzela du, espresio bizia eskaintzen diona lagunarteko hizkerari, neska-mutilen arteko solasari eta abarri. Arreta eman dit Zestoan “hiketa ikastaroen” iragarpenak. Beste bide lerro bat hori ere.

Gero, aditz trinkoa. Bestelako bizkortasuna ematen dio euskerari. Eta ez da batere zaila aditz arkaiko hori berreskuratzea.

Azkenez (baina ez azkenengoz, espero), fonetika: hots, ahoskera erraztea. Euskaltzaindiaren arauek eta hiztegiek lan handia egin dute, baina fonetika-arau batzuek lehendik lotua zegoena deslotzeko joera ageri dute: “bat-batean, bat-bateko” eta halakoak ez dira egokiak nire ustez, ez idazteko, ez are gutxiago ahoskatzeko; zergatik bapatean, bapateko eta abar, lehendik lotuak zirenak deslotze hori? Espezialistentzako tira, baina bestela… 

Proposamen xume hauek egitean “ez azkenengo” esan dut. Beste ekarpen asko esperatzea legoke euskal foro ezberdinen eskutik.

Baina, azkenez, zergatik dago gure Erraldoia oinutsik? Nik uste Erraldoia kultura gabeziak ahultzen duela gehien. Izan ere, oinetako onak behar dira euskeraren aberastasunaz jabetzeko; azken batean horixe baita behar-beharrezkoa jendea euskarara erakartzeko, motibatzeko.

Kulturgintza Aro barri bati ekin beharra dakusat. Adituen taldetxoak osatu, hiru-lau laguneko taldeak herrialde bakoitzean, eta kulturgintzari ekitea, dela Kultur Etxeei programa zehatzak eskainiz, edo hala eskatzen duten irakasle taldeei…, eta “eragin burdineari”.

Programa bat eskaintzetik hasi behar, eta horretarako taldetxoa, jakina. Ez da izan behar beste munduko aditua, ze korru-hizketan egiten den jarduna baita onuragarriena. Baina labirintoan zehar Ariadnaren hariari eusteko sikeran, euskal hizkuntzaz, antropologiaz, literaturaz, edo beste zeozertaz adituak direnekin osaturiko taldetxoak izan beharko lukete. Ekarpenak egiteko garaia da. Tronpetek Jerikó hiriari zazpigarren bira eman aurretik izan dadila.