Diru digitala, kontrola eta desjabetzea

1. Munduko gobernu eta nazioarteko erakunde ugari ahaleginetan dabiltza diru digitala ezartzeko leran. CBDC (Central Banks Digital Currency) delakoak prestatzen ari dira. Lehen fase batean diru hauek eskuko diruarekin (cash) batera erabiltzeko dira, baina epe ertainera asmoa da haren ordezkoa izatea eta eskuko dirua erabat desagertzea. Mugimendu hauek oso arriskutsuak izan daitezke gure pribatutasunarentzat, gure askatasunarentzat eta gure jabetza pribatuarentzat. Zergatik? Ikusiko dugu.

2. Lehendabizi, diruaren gaineko hausnarketa bat komeni luke. Dirua, berez, substantzia inmaterial bat da: txanponak eta billeteak ezin dira jan, ez edan, ez haiekin jantzi edo berotu; baina jateko, edateko, janzteko, berotzeko balio duten gauzekin aldatu daitezke. Hori dagoeneko erabiltzen dugun diru fisikoarekin gertatzen da. Baina diru digitala ezberdina izanen da, hainbat arrazoirengatik:

• Diru kontrolatua: sistema kontrolatzen duenak jakiten ahal izanen du edozein momentutan zer egiten duzun zure diruarekin: zer erosten duzun, zenbat, nori, non… Eta alderdi haietan guztietan kontrola, mugak eta debekuak ezarri ahal izanen ditu.
• Beti bertzeen esku egonen den dirua. Ezin izanen duzu zure kartera digital batean gorde eta handik erabili. Beti bankuetan egonen da, banku batetik bertzera mugituko da.
• Diru iraungikorra: gastatzeko epe bat edukiko duzu, eta ez baduzu epe horretan gastatzen kendu eginen dizute. Eta ez ezazula pentsa nahi duzun gauzetan gastatu ahal izanen duzunik: planteatzen dutenaren arabera, diru bakoitzak helburu bat izanen du, eta horretarako bakarrik erabili ahal izanen da, etxeko errenta ordaintzeko ematen dizuten diruarekin ezin izanen duzu janaria erosi. Bistan da eskuko diruak bai ematen duela askatasun hori.
• Diru bideratua: kudeatzen duenak zertan gastatu daitekeen eta zertan ez erabakiko du.

Jabe izatea edukitzea ere bada; guk eduki ezin duguna benetan da gurea?

3. Zergatik da hobe esku dirua -efektiboa- erabiltzea? Hainbat arrazoirengatik hau ere:

• Eskuko dirua erabilita, dirua erosleen eskuetan egotetik saltzailearen eskuetan egotera pasatzen da. Pertsona partikularren eskuetan egoten da. Gogoratu jabe izatea edukitzea ere badela; guk eduki ezin duguna benetan da gurea?
• Eskuko dirua ez da ‘higatzen’. Zer erran nahi du honek? Bide digital batetik -txartela, telefonoa…- erosketa bat egiten denean, diruaren parte bat saltzailearentzat da eta bertze parte bat bankuarentzat edo/eta ordainketa sistema ematen duenarentzat (komisioa). Era honetan dirua higatuz doa; ordainketa bakoitzean hasieran zegoen diruaren parte bat partikularren eskuetatik bankuaren eskuetara pasatzen da. Komisioen arabera, hogei bat ordainketa egin ondoren, hasieran zegoen diruaren erdia-edo bankuetara joan da. Hau ez da gertatzen efektiboa -cash- erabilita; salerosketa eta ordainketa guztiak egin ondoren diru kantitate berberak jarraitzen du pertsonen eta familien esku. Gainera, digitalean kobratzen duenak gutxixeago irabazten du bere lanarengatik; aldiz, eskuko diruarekin ordainduta, prezio osoa da saltzailearendako, edo langilearendako.

Zeinahi arrazoirengatik dirua erabiltzea eragotzi diezazukete: karbonoa sortu duzulako, egon behar zenukeen lekuan ez zaudelako, iritzi batzuk argitaratu dituzulako, informazio “faltsua” partekatu duzulako…

• Kontrola. Arestian erran bezala, ordainketa digitalarekin sistema kontrolatzen duenak erabiltzailearen mugimendu ekonomiko guztiak zelatatzen ditu; eta informazio honekin pertsonen eta gizartearen kontrol handia erdietsi dezake. Eskuko diruari, fungiblea baita, ezin zaio hain erraz arrastoa jarraiki. Geldituko naiz ‘fungible’ kontzeptuarekin. Kontzeptu honek erran nahi du diru guzia berdina dela, eta berdin dela billete bat edo bertze, txanpon bat edo bertze. Ezin dizute exijitu txapon jakin batekin ordaintzeko: kantitate bat ordaindu behar baduzu, berdin da zein billete edo txanponekin ordaintzen duzun. Oraingoz, txartelarekin ordainduta, neurri batean behintzat, horrela ere bada. Azken batean, horrela ordainduta, aldatzen direnak idazpen kontableak baizik ez dira; ezer fisikorik ez da eskuz aldatzen. Baina Europar Batasunak proposatzen duen euro digitalarekin ez da horrela izanen, euro bakoitzaren historia jarraiki ahal izanen dute.
• Blokeoa. Eskuz ordainduta, zailagoa da zure dirua erabiltzea eragoztea. Aldiz, diru digitalarekin, sistemaren kontrola duenak erabaki dezake noiz “iturria itxi”. Gerta daiteke, bururatzen zaien zeinahi arrazoirengatik, edozein momentutan zure dirua erabiltzea eragoztea: karbonoa sortu duzulako, egon behar zenukeen lekuan ez zaudelako (gogoratu 15 minutuko hiriak), agintarien kontrako iritziak argitaratu dituzulako, informazio “faltsua” partekatu duzulako… Agian uste duzu hori ez dela gertatuko, agintariek eta bankuek beti asmo onak dituztela gurekiko, itsuki fidatzen zarela beraiekin… Behar bada horrela da; baina ez da hobe gertatzeko aukera ere ez egotea?

Honaino iritsita, galdera bat: gurea den zerbait ezin badugu fisikoki eduki, ezin badugu guk nahi dugun bezala eta guk nahi dugunean erabili, ezin badiogu etekinik atera… benetan erran dezakegu ‘gurea’ dela?

Ez dira berdin ‘diru digitala’ eta ‘kriptodirua’. κρυπτος hitzak ‘sekretu’ erran nahi du. Planteamenduan, behintzat, kriptodirua ezin du botere zentral batek kontrolatu. Esku dirua kriptodirua da, berez

4. Berdin al da ‘diru digitala’ eta ‘kriptodirua’? Ez, ez da, nahiz eta askotan gutxi dakiten kazetariek (edo asko dakiten kazetariek, agian) gauza bera balira bezala azaldu. Kriptodirua (bitcoin, adibidez) diru ‘sekretua’ da (grekerazko κρυπτος hitzak ‘sekretu’ erran nahi baitu); botere zentral batek kontrolatu ezin duena. Edo hori da planteamendua, behintzat. Era batean, eskuko dirua dagoeneko kriptodirua da. Beraz, kontuz bi kontzeptu hauek ez nahasteko.

5. Azkena, digitalizazioari buruz hausnarketa bat. Argi dago botereek interes handia dutela gizadia bide horretatik sartzeko. Nork erabaki du, inposatu du, bide hau? Jendeak, herriak, ez, bederen. Gainetik datorren erabakia da, eta askotan nahi edo nahi ez inposatzen dena. Zer bilatzen du botereak honekin guztiarekin? Zer ondorio -epistemikoak, ontologikoak, etikoak…- ekarriko du bizitzarako, kontzientziarako, errealitaterako? Zergatik ukatzen zaigu honen gaineko eztabaida eta erabakia?