Duela ez horrenbeste nire buruko gurpilari eragin zion Euskal Herrietan ibilitako lagun batek esan zidanak. Mundu akademikoaren sareetan harrapatuta bizi da bera eta, nire moduan, estatu erakundeetatik ahalik eta urrunen bizi nahi lukeen arren, ariketa ezinezkoa bihurtzen zaio hori bere alorrean. Estatuen eta merkatuen arauetatik unibertso oso batera bizi nahi genuke biok, baina txanpon beraren alde bien arteko amaraunean bizitzea tokatu zaigu, tamalez, txanpona balio absolutua den gizartean, hain zuzen ere. Erakundeekin nahitaez dantzatzea tokatu zaion musika hurretik ezagutu ondoren, esan zidan ulertu zuela zein zen gure artean haien laguntza lortzeko logika: arrakasta usaina. Alegia, kanpotik ikusita, pentsa liteke, saltzen zaigun estatuaren irudiari kasu eginez gero, erakundeek gehien behar dutenei emango dietela laguntza, eta erabakitzeko irizpideetako bat behar horren definizioa izango dela. Erakundeei bere beharrak saldu behar izan zizkienean, aldiz, konturatu zen arrakasta saldu behar ziela, ez premia. Alegia, erakundeek sentitu behar zutela eurei -erakundeei- egingo ziela on nire lagunari laguntzeak, eta horretarako, zeukan premia gorria barik, balizko arrakasta baten lilura saldu behar ziela.
Hori entzunda, nik ezagutu dudan errealitatea ekarri nuen gogora, berak kontatutakoarekin alderatzeko. Nire mundua ez da akademikoa, literarioa baizik eta, beraz, ez dut inoiz izan erakundeen premia handirik baina, hala ere, nire ekonomia apalak ere lantzean behin alaitasunen bat behar duenez, halako batean erabaki nuen, literaturatik bizi ez naizen eta bizi nahi ez dudan arren, merkatuak nire liburuengatik ematen didan diru apurra bezain ona izan zitekeela estatutik eskuratutakoa, horrek nire obra baldintzatzen ez bazuen. Hala ezagutu nuen beken mundua, eta oso bitxia izan zen esperientzia. Betetzen du nik ezagututako mundu horrek nire lagunak esandakoa? Arrakasta saldu behar duzu aurretik, laguntza eskuratzeko? Horiek ziren galderak, baina erantzun nahi horretan hori baino gehiago aurkitu dut.
Sorkuntzarako lehen beka 2017an eskatu nuen, iaz argitaratu nuen Bahiketa eleberri laburrerako, oker ez banago. Eskarmentu barik, oinarriak irakurri eta behar ziren dokumentuak aurkeztu nituen. Oinarri horiek ikusita, erantzuna ez dator lehen begi kolpean. Alde batetik, banatuko ziren bost beketatik, bazegoen gutxieneko kopuru bat adin batetik beherakoentzat, eta gutxieneko beste kopuru bat emakumeentzat. Bietatik kanpo geratzen nintzen ni, gizona eta ezarritako adin horietatik gorakoa naizen aldetik eta, beraz, aukerak dezente murrizten zitzaizkidan. Pentsa zitekeen premiarik handiena izan zezaketenei egin nahi ziela leku, beraz, premia zeren arabera neurtzen den, ez baitzen ezer galdetzen jakiteko aurkezten zenak zelako ahalegin ekonomikoa egin beharko zuen bere orduak idatziko zuen liburuari eman ahal izateko. Banatuko zen dirua zenbat behar zuen idatzi ahal izateko, alegia.
Bazeuden atal bi, ordea, balizko arrakastari lotuta egon zitezkeenak. Alde batetik, ibilbide artistikoaren berri eman behar zen eta, bestetik, liburuaren sustapen plana zehaztu. Haien bidez, beraz, pentsa daiteke puntuazio altuagoa lortuko zutela atzean iraganeko arrakastaren berme zutenek, eta arrakasta usaina zerion sustapen plan bat atontzeko gai zirenek. Seguruenik, ez nuen nire arrakasta saltzen jakin, ez iraganekoa, ez etorkizunekoa, kalitate literarioan puntuazio oso altua jaso arren, alderdi tekniko horietan, ordurako sei eleberri argitaratuta izan arren, oso puntuazio apala jarri baitzidaten. Baina denetatik ikasten da.
Bitxiagoa gertatu zitzaidan guztia, ordea, jasotako puntuazioa jakin nahi izan nuenean, oinarrietan agertzen bazen, oharkabean pasatuko zitzaidan irizpide baten berri izan bainuen: aurretik esandakoez gain, genero-ikuspegia ere baloratzen ei zen puntu gehiago edo gutxiago emateko. Bitxia, edozein liburuk daukalako genero-ikuspegi bat, beste ikuspegi ideologiko asko legez, baina kasu honetan ulertu behar da gakoa zure genero-ikuspegia Eusko Jaurlaritzak duen genero-ikuspegiarekin bat etortzea dela. Alegia, generoaren arloan haien ideologia berekoa edo hurrekoa izatea edo erakustea.
Esan legez, alderdi teknikoetan emandako puntuazioak beketatik kanpo utzi ninduen, baina zerbait ikasi nuen. Hala, egun batean, aspaldiko eleberri proiektu batekin gogoratu nintzen. Euskaraz hasitako nire bigarren eleberria zen, unea inoiz iritsi ez zitzaiona eta, kasualitatez, eleberri horrek bazeukan, ondo saltzen jakinez gero, bekak emateko irizpideetan sar zitekeen genero-ikuspegia. Eleberri anarkofeminista zen, eta bekarako aurkezteko, nahikoa izan zitekeen anarko hori oso nabarmen ez utzi eta alde feminista azpimarratzea. Gainera, ikasi nuen nire ibilbide artistikoa, zeinari aurreko urtetik eleberri bat baino batu ez baitzitzaion, zazpigarrena, hobeto janzten, irudi arrakastatsuagoa ematen, eta beste horrenbeste sustapen planari dagokionez. Bere lana egin zuen magiak, eta eleberri proiektu hori bigarren gelditu zen. Inoren munduan eleberria sortu zen handik. Ateratako eleberriak, noski, ez zuen bere alde anarkotik tantarik ere galdu, baina zalantzak dauzkat, horregatik hain zuzen ere, beka eman aurretik lana osorik irakurri balute nire genero-ikuspegia gustuko izango ote zuten.
Imajinatzen dut, ez bainaiz gogoratzen, laugarren eta bosgarren bekak eskuratu zituztenak adin batetik beherako emakumeak izango zirela, lehenengo hirurok finkatutako adinetik gorako gizonak baikinen eta, beraz, pentsa daiteke beka horiek kontuan hartzen dituztela mundu merkantilista honetan zailtasun handiagoak dauzkatenak…, oraindik uste bagenu gaur egungo mundua duela hogei urteko bera dela.
Hori baita hasierako galdera horiei erantzuna aurkitu nahian agertu zaidan beste galdera bat: gaur egun, oraindik behar dute tratamendu bereizi bat emakumeek, euskal literaturaren munduan? Eta neure buruari erantzun diodana seguruenik ez da oso politikoki zuzena, zuzentasun politikoak, oraindik ere, kutsu matxista nabarmena baitu. Alegia, begira diezaiogun errealitateari, kabestru ideologikorik gabe. Zailago dute gaur egun emakume idazleek gizon idazleek baino, euskal letren munduan toki bat egiteko? Oraindik entzuten baita, lantzean behin, euskal emakume idazleei kristalezko sabaiaz eta antzekoez galdetzen. Horri erantzuteko datorkidan lehenengoa da nire editore batek behin Durangoko Azokan esan zidana: gaur egun gizonok modaz kanpo gaude, oso gutxi saltzen dugu, irakurlearen profila emakume helduarena da, eta irakurle horrek emakumeek emakumeei buruz idazten dituztenak irakurri nahi ditu. Zentzua izan dezake, baina badaezpada, begira diezaiegun salmentei: gezurrik esaten ez badute, azken urtean asteko libururik salduenen zerrendei erreparatuz gero, ikusiko dugu astez aste, bost salduenen artean, emakumeak ditugula ia denak, gutxitan agertzen dela gizon bat baino gehiago. Pentsa daiteke, beraz, arrakastaz ari ginenez, gure letretan emakumeak direla arrakastatsuenak, salmenta kopurua horren adierazle bada.
Sariei erreparatzen badiegu, bestalde, Euskadi Sarien kasuan, esaterako, urte luzez eta salbuespenak salbuespen gizonen paradisua zena, erabat irauli da, azken urtean batez ere: zazpi sarietatik bostek izan dute emakume izen, azken urteetako joera areagotuz. Igartza Sariei begiratuta, eman diren hogeita hiru sarietatik, hamahiru irabazi dituzte emakumeek; azken hamalau irabazleetatik hiru izan dira gizon. Euskal Idazleen Elkartean (EIE), bestalde, 2001ean Tere Irastortza presidente izendatu zutenetik, hots, 2001etik, azken bost presidenteetatik hiru izan dira emakume.
Alegia, gaur egun, eta zorionez, 2021an, egoerak ez dauka zerikusirik duela 20 urte egon zitekeenarekin, antza. Emakumeak, euren merituz, erakusten ari dira ez direla euskal literaturaren hanka ahula, laguntza behar duena, bultzadatxo bat, eta ez zaiela tokia egin mesede gisa. Eta hala diot, gogoan dudalako, bai aurreko belaunaldietako emakume idazleek aspaldi ekin ziotela bidea zabaltzeari (buruan dauzkat, noski, Arantxa Urretabizkaia, Itxaro Borda, Laura Mintegi, Mariasun Landa, Miren Agur Meabe, Yolanda Arrieta, Arantxa Iturbe…), bai duela hamarkada bi agertzen hasi ziren emakume idazleek gutxiespenak, zirikadak eta artikulu lotsagarri bat edo beste jasan behar izan zituztela, duela ez hainbeste, haien agerpenak deseroso edo mehatxatuta sentiarazi zituenen aldetik. Haien kasuan ere, gizonen kasuan beti gertatu den bezala, merkadotekniak bere pisua izango du batzuk gorago eta beste batzuk beherago agertzeko. Batzuek meritu literario handiz irabaziko zuten euren tokia, beste batzuek modak edo salmenta estrategiek bultzatuta, agian. Batzuen literatura oso gustuko izango dut, beste batzuena ez horrenbeste. Gizonekin ere gertatzen ez den ezer ez. Merkatua ere arrakastaren liluran bizi baita, liluraren premia baitu, arrakasta zer ere den. Gizartea bera ere bai, noski, merkatuak eta estatuak hura bere irudiko egiteko lan handia egiten baitute. Irati Jimenezen liburu baten orriak zabaldu eta liluraz irakurtzen dudanean, edo Oihane Amantegik urteko ezusteetako bat ematen didanean, pare bat aipatzearren, ez dut haien literaturaz gozatzen emakume izateagatik tratu berezia, bultzada bat, gizonon laguntza, patriarkatuaren oniritzia… behar dutelako, liburu zoragarriak idatzi dituztelako baizik. Haien orrietan erabili duten genero-ikuspegia zein ere den (ematen baitu, edozein sari, laguntza edo aipamen egiteko orduan, gaur egun ezinbestekoa dela hori ere balio literarioen artean aipatzea). Beharbada, literaturak liluratzen nauelako ni, eta ez arrakastak.
Lortu dut hasierako galderei erantzutea? Beti gertatzen zait errazagoa galderak egitea, baina esango nuke…
